A caverna portátil

Juan Carlos Fernández Naveiro

Nada mellor que unha historia para ver que a filosofía fala do que somos. “Imaxina uns homes nunha especie de morada subterránea en forma de caverna, cunha longa entrada aberta á luz, e imaxina que están alí dende nenos coas pernas e o pescozo encadeados de maneira que teñen que permanecer alí e  mirar unicamente cara adiante,  pois as cadeas  impídenlles volver a cabeza…”  Quen non sabe algo desta historia? É a famosa caverna de Platón, un relato que está na orixe da nosa cultura e ao mesmo tempo sorprende pola súa actualidade.

Dentro da caverna hai todo un dispositivo de proxección que convirte aos prisioneiros en constantes espectadores das formas que bailan na parede do fondo, o paralelismo cunha sala de cine é tan evidente que o que nos conta Platón ten a verosimilitude que non podía ter para os atenienses de hai dous mil catrocentos anos, máis aínda se pensamos que a presencia das imaxes desborda o fenómeno do cine e ocupa hoxe a totalidade do espazo, social e sobre todo privado.

O texto platónico contén multitude de escenas que lle dan un carácter aventureiro: o prisioneiro que despois de saír da caverna volve entrar nela e discute cos que alí quedaron, as suspicacias coas que se atopa, o risco de morte que afronta. Con todo, o que lle da ao relato da caverna un carácter fundacional non é a imaxinería tan audiovisual, que incúe efectos de son, senón o signifcado que transmite: os prisioneiros son unha representación da humanidade, e o texto ven dicirnos que vivimos nun mundo de apariencias, e distingue entre o interior sombrío da caverna e o nítido mundo exterior, entre o que simplemente nos parece e o verdadeiramente real. Non hai definición mellor da filosofía que esta, o tránsito da apariencia sensible á verdade, a saída da caverna. Todo o traballo filosófico e científico, incluso o humanismo moderno e os fundamentos da política, beben dese mesmo impulso de traspasar o dado cara unha realidade máis auténtica, esa imaxe da caverna que nos define como seres separados da nosa plenitude e sometidos ó designio das circunstancias históricas, confrontados á ignorancia, o pecado, a alienación. É unha constante da nosa tradición cultural, a imaxe iluminista e revolucionaria da caverna, o camiño a un coñecemento liberador e unha sociedade redimida.

Pero hai outra lectura posible da caverna na que esa dualidade de planos do real é unha condición estrutural que está por baixo de toda variable histórica. É unha lectura menos compracente da condición humana, escindida de raíz entre o impulso de intervir no real (a audacia técnica de Prometeo que lle rouba o lume aos deuses para entregarllo aos homes), e o que nos mitos representaba o seu irmá Epimeteo, o que solo comprende “despois” e por eso sempre chega demasiado tarde, como a curuxa da sabiduría que según Hegel levanta o voo no solpor, despois de ter ocorrido os feitos do día, unha condición por ese motivo exposta á decepción, vulnerable ante os males do mundo, que o propio Epimeteo provoca ao abrir a caixa de Pandora.

Se a primeira imaxe da caverna agudiza a oposición entre a razón (o prisioneiro liberado) e outras formas de saber que nos manteñen na escura ignorancia, abonando unha interpretación racionalista que acabaría por ser canónica na historia da filosofía, a segunda é unha imaxe máis tráxica, e máis vinculada á sabiduría arcaica (non solo grega) que suliñaba a distancia entre a irrealidade da vida humana e  a verdadeira realidade na que vivían os deuses, da que é un trasunto o abismo platónico entre as as cousas e as Ideas.

Aínda que ambas lecturas forman parte do legado do platonismo (e por eso o seu lugar cardinal na historia das ideas), a segunda imaxe da caverna, a lectura tráxica, resiste mellor que a primeira a confrontación co decurso dos feitos históricos. Despois da producción ideal e simbólica do mundo medieval e moderno, constantemente capaz de facer pasar por voluntarios novos mecanismos de servidume, o menos que se pode dicir é que a caverna está hoxe máis vixente que nunca, multiplicada e individualizada por todo tipo de dispositivos portátiles a unha escala antes impensable.

Igual que os prisioneiros de Platón, estamos afeitos a unha «interface» que mediatiza a nosa experiencia. Da igual ocio ou traballo, para viaxar, para investigar, para relacionarse cos demáis, cada vez nos costa máis imaxinar como era a vida antes do teléfono móvil.

Toda tecnoloxía, dicía McLuhan, é tanto unha extensión do noso corpo físico como unha amputación dalgunhas das súas funcións. Os medios de transporte amplían o noso radio de acción e ao mesmo tempo nos fan cómodos, torpes, ineficaces. Pero a vida antes da televisión, do coche ou da electricidade, eso sí que é difícil imaxinar. 

Os beneficios da técnica están á vista de todos pero os costes precisan máis perspectiva. Aínda non coñecemos ben os efectos do uso masivo de teléfonos móviles sobre a propia intelixencia humana. O malo non é que sexan intelixentes senón que acaben por tomar as nosas decisións. Amputados non solo de entendemento senón tamén de vontade.

Se hai algunha posibilidade de mirar fóra da caverna pasa por liberarse un pouco desa escravitude e abrir ocos no monopolio dixital. Como dí Lewis Carroll por boca de Humpty Dumpty («Alicia a través del espejo»), “a cuestión é saber quen manda”. 

Publicado no Progreso o 22-9-2018

Unha vida esperando

Gonzalo Pérez López

Cando navegamos pola idade na que a percepción errónea do paso do tempo deforma a cuantificación do tempo real, a reflexión sobre o que supuxo o que deixamos atrás parece atopar fácil acomodo. Apremados polo tópico tempus fugit virxiliano, a pouco que nos abandonemos en brazos da tentadora melancolía, acaba por converterse nun tema recorrente, máis tendente á lamentación ca análise.

Con independencia do estado de ánimo ó que nos leve esta cavilación, parece indiscutible que a nosa vida, expresada en termos de tempo vivido, é unha secuencia reiterada, sen límites precisos, entre esperar e desesperar. Que isto provoca angustia  parece  incuestionable. Non se trata dunha pose existencialista, tan deostada hoxe por asociala coa debilidade na sociedade dos fortes, senón da toma de conciencia dunha  persoa que, ante a imposibilidade de modificar esa realidade, pretenda escapar do compracente autoengano.

O caso é que a nosa vida acontece nunha ilimitada sala de espera. Esperamos, por exemplo, unha chamada, un tren, un resultado, o cese da dor, un desenlace burocrático ou un traballo digno,  pero tamén esperamos o éxito social, un amor idealizado, un mundo xusto, a morte ou unha resposta imposible para algunha das preguntas que nos corroen como humanos. Cada forma de espera ten matices físicos e psicosociais diferentes.

Con bastante frecuencia a espera resulta estéril e provoca en nós unha desesperación que o único que aporta é  material abondo para  escribir acotío a historia persoal de soños e desexos incumpridos, amplificados cando se escribe a historia da humanidade. O malestar que nos causa acaba por roubarnos presente e futuro.

Reincidimos no paso fugaz do desexable ao frustrante (por imposible) e convertemos as lembranzas  nun refuxio para deformar o que nin chegou á categoría de vivencia, pero, ó non ser capaces  de lograr a obxectividade analítica necesaria para extraer unha lección práctica para o presente, insistimos  nesa secuencia que parece irremediable.

Reducir esta problemática ó ámbito do individual ou do introspectivo sería un erro considerable de apreciación dada a evidente correlación que ten co modelo de sociedade imposto polo capitalismo triunfante. Este, como en outras circunstancias, é capaz de extraer beneficio ata das propias contradicións que provoca, aínda que conceptualmente parezan insalvables. Vexamos.

O poder establecido pode reducir ó mínimo os tempos de espera a través do desenvolvemento técnico ou enchelos artificialmente como negocio porque, en calquera caso, o tempo ten un elevado valor de mercado do que apropiarse. Por iso impón unha dinámica frenética, obrigándonos a romper os ciclos da natureza e o noso propio ritmo, transmitindo a idea de que vivir con estrés é o xeito de situarse na modernidade. Crea necesidades de toda índole, consumismo compulsivo incluído, cuxa insatisfacción provoca urxencias que presiden todos os actos da nosa vida.

Vivimos, entón, nun estado de emerxencia xeneralizada, difícil de compatibilizar coas continuas esperas e dilacións do éxito ás que estamos sometidos sen que provoquen un estoupido persoal e social. Pero o sistema dominante dispón dun variado repertorio para esvaecer os efectos da desfeita que el mesmo provoca.

Así, unha manifestación do poder é tamén a capacidade para controlar os nosos tempos, esperas incluídas, impoñernos os ritmos que lle conveñen e conseguir que aceptemos con resignación a espera ou a posposición indefinida dese éxito que previamente convertera no noso leitmotiv. Ademais, sen renunciar á maridaxe de comenencia urdida ó longo da historia co poder relixioso, o poder económico é capaz hoxe de transformar por si mesmo a espera en esperanza, fundamental para potenciar o conformismo e a aceptación do statu quo. Así, mentres a espera ten unha expresión material e medible no tempo, a esperanza, tinguida ou non de matiz relixioso,  é a quintaesencia da espera aprazada indefinidamente a cambio dalgunha satisfacción compensatoria, sempre ilusoria e difusa.

A consecuencia inexorable é que, a pesar do noso potencial para someter a realidade a unha análise crítica rigorosa, hoxe, como na metáfora de Beckett, aínda seguimos aferrándonos ó absurdo de esperar  a Godot inutilmente.

Publicado no Progreso o 8-9-2018

Ciencia e verdade

Mar Carballo Cela

Os ilustrados confiaban en que o coñecemento científico os liberaría da superstición que mantiña á sociedade da época presa das tebras da ignorancia, e que neste novo rumbo camiñarían cara ó progreso en todos os ámbitos. Así foi  nalgúns aspectos; pero, como en case todo, sempre hai un lado escuro. Un lado escuro que os filósofos da Escola de Frankfurt xa denunciaron a mediados do século XX, ó decatárense de que a razón científica e tecnolóxica se estaba poñendo ó servizo de intereses económicos. A ciencia constata feitos, pero non entende de valores, por iso unha sociedade deshumanizada non pode facer un bo uso dela.

É un grave erro formar mentes científicas sen preocuparse de proporcionarlles unha formación humanística previa, se queremos que contribúan a unha sociedade mellor. Pero esta non parece ser unha preocupación prioritaria xa que seguimos separando ciencias e humanidades, ignorando que a realidade non está fragmentada, que só o está o coñecemento que temos dela, e que crear especialistas útiles para alimentar o mercado –descoidando a formación integral- é o camiño máis directo cara ó fracaso como sociedade (non debemos esquecer que todo está interrelacionado). Ignorar o artificio de tal fragmentación estanos privando da busca auténtica da verdade, da comprensión máis profunda da nosa relación co mundo, porque todo coñecemento debe ter en conta dita relación.

Caer no cientifismo é non decatarse de que a ciencia non é máis que unha mirada parcial que debemos incorporar a outra máis ampla sobre a realidade. Certamente, é o mellor instrumento do que dispoñemos para manipular o noso mundo desde a perspectiva humana, desde a percepción que temos del; pero pódese aprender a manipular sen necesidade de comprender nada en profundidade. Á súa vez, as metas últimas que debe perseguir dita manipulación transcenden ó propio coñecemento científico.

Como debemos vivir?, que intereses económicos ou políticos dirixen as investigacións?, que debilidades lóxicas internas presenta a propia ciencia?, son preguntas fundamentais que deben ser incorporadas a toda meditación científica. Circunscribir o ámbito da verdade á ciencia é renunciar ó empeño de mellorar como sociedade. A poesía, a historia ou a filosofía tamén buscan a verdade, unha verdade igualmente difícil de alcanzar que a da ciencia, plasmada en relatos que nos axudan a comprender o que somos,  aínda sabendo que para iso non hai demostración posible; por iso a ciencia está incompleta se se mantén á marxe do autocoñecemento que nos proporcionan tales relatos, porque non deixa de ser humana, “demasiado humana”.

Na era tecnolóxica pola que transitamos non debemos esquecer, como dicía Wittgenstein, que aínda cando a ciencia teña resoltas todas as súas incógnitas, os nosos problemas vitais seguirán intactos. Quizais por iso teña sentido afirmar -aínda que nos resulte paradoxal- que a ciencia, tal e como foi evolucionando, “privounos da verdade”; e iso é así porque “pretende facernos crer que todo canto existe debe ser científico, se non, non é importante. E isto é unha mentira” (Rob Riemen, “Para combatir esta era”, Taurus, Madrid, 2018, p. 101).

Publicado no Progreso o 25-8-2018