Opinión, crenza, identidade

Xosé Ramón Cando Vázquez

Lembro decote a expresión de meu avó cando se producía algunha discrepancia de carácter doméstico: “A min xa non me educades”, igualmente a dun veciño cando lle facían notar a ausencia de información que motivaba  a súa toma de posición sobre algún aspecto concreto: “Eu para min sei abondo” ou, na actualidade, a vontade irrenunciable dunha persoa de seguir mercando coches de motor diésel, mais alá de toda consideración sobre prestacións, consumos ou contaminación. Son tres exemplos de como as persoas experimentamos a tentación de travestir de crenzas as opinións e incorporalas ao cerne do noso ser, á identidade. Nos tres casos asistimos a manifestacións defensivas  ante  o que se interpreta como unha agresión na que se ve afectada a identidade da persoa polo que as reaccións mencionadas se expresan de xeito alporizado.

Na manifestación do pasado 8 de marzo, anatema para o PP e para outras forzas políticas, coincidín con algunha persoa que, estando próxima en moitos aspectos ao ideario defendido por ese partido, consideraba necesario manifestar o seu apoio ao desenvolvemento da xeira pola igualdade real de mulleres e homes, independentemente das consignas ditadas dende o mencionado ámbito político. É probable que algunhas outras persoas considerasen xusta e necesaria a citada manifestación pero non participaron por non prexudicar o proxecto político co que se senten identificadas. En relación co 8 de marzo, un último exemplo, a descualificación á que unha persoa manifestante foi sometida, mais tarde, por outra persoa que era contraria a esa marcha á que definiu como “manifestación de Podemos”. As persoas citadas ao inicio gozan dun grao de autonomía persoal e ideolóxica que debería ser habitual pero que resulta “anormalmente” rara. Non sucede o mesmo coas outras persoas que sen valorar a xusteza e a necesidade da reivindicación que tiña lugar, mostráronse como prosélitos, ou mais ben, como membros dunha seita na que non é posible ter opinión propia, acatando  de maneira acrítica as directrices dunha opción política, mais alá da afinidade, ou non, con todos e cada un dos aspectos da mesma, ou sexa, convertendo esa opción política en parte integrante do seu ser.

Asistimos, decote, a agresións contra persoas que tendo unha cor de pel particular, unha procedencia estranxeira, unha relixión diferente ou uns criterios morais distintos non resultan aceptables para determinadas persoas que, polo demais, se consideran propietarias do país. Igualmente, existen agresións contra persoas que expresan os seus afectos da maneira que mais lles peta e que tampouco son do gusto dos mencionados grupos sociais (en esencia, os mesmos) dándose en ambos casos unha violencia sobre vítimas que se limitan a vivir de acordo coa lexislación do estado, sen agredir, obxectivamente, a ninguén pero cuxa presenza pode percibirse como nociva en canto producen interrogantes que determinadas identidades, non moi elaboradas, son incapaces de soportar. O obxectivo das mencionadas agresións consiste na desaparición das persoas como único xeito de facer desaparecer os furados que fan aparecer na identidade dun número importante de persoas.

Se as opinións sobre educación, sanidade, migracións, igualdade, convivencia territorial, pensións, axudas á dependencia, redución do paro, tratamento dos custes laborais, fiscalidade e fraude fiscal, tratamento da mocidade, etc., acadan o status de crenza presentarase un obstáculo insalvábel para o mantemento dos dereitos e as liberdades democráticas, cuxo fundamento é exclusivamente o diálogo e esta é unha herba feble que non pode superar a barreira da intransixencia. Non pode haber diálogo entre partidarios de alternativas diversas cando ditas alternativas forman parte da identidade das persoas, ninguén está disposto a poñerse en risco a sí mesmo porque cando as opinións políticas se converten en crenzas xurde o medo de perderse a sí propio.

Sendo así, non pode haber diálogo entre partidarios da España imperial e partidarios da Catalunya irredenta, non pode haber diálogo entre partidarios da monarquía como institución intrínseca de España e partidarios da república como único xeito de democracia, non pode haber diálogo entre partidarios do adoutrinamento relixioso e partidarios do laicismo “comecuras”, non pode haber diálogo entre partidarios do feminismo revolucionario e partidarios do machismo ancestral, non pode haber diálogo entre partidarios do español como única lingua en toda España e partidarios do galego tamén como única lingua en Galicia.

Os humanos precisamos certezas para sobrevivir pero a experiencia (a historia) móstranos que non sempre son verdade (poucas veces son verdade) polo que non estamos moralmente autorizados a transmutalas en crenzas e incrustalas no noso cerne, no noso ser, na nosa identidade.

Publicado no Progreso o 23-3-2019

Miradas en rede

José Domingo de Prada

“Mirar e ser mirado”, velaí o lema das relacións sociais do século XXI. Esta é a nova socialización. Desde o berce, o primeiro que agora se ensina, e o que se aprende con máis entusiasmo, é a mostrarnos e a observar. Parece como se actualmente xa non fixera falta estruturar sociedades que busquen o ben común, tampouco incrementar a felicidade acadando ideais éticos ou compromisos solidarios con outros, senón que é suficiente con mostrarnos ou con mirar o que publican outros. Polo menos, ao que máis se atende nestas sociedades é a isto último.

Este novo modelo social fundaméntase na exhibición, pero non xorde da nada. O terreo vén sendo preparado dende mediados do século pasado: o xurdimento e expansión dos medios de comunicación e a conseguinte facilidade para acceder á imaxe, fotografía nun primeiro momento, foto despois (é altamente significativo como o avance na cotidianidade do uso das imaxes exprésase lingüisticamente nunha formulación máis sinxela que fai o nome moito máis familiar) son a base sobre a que se levantan os mitos finiseculares das aparicións televisivas e os denominados ‘minutos de gloria’, nos que o importante é que te vexan, aínda que sexa ao prezo de mostrar o máis lamentable dun mesmo. O substituto do minuto de gloria maniféstase nestes tempos de xeito exponencial e permanente, son os grupos de seguidores das distintas redes sociais.

Os antigos ‘clubs de fans’ agora reconvertidos en ‘grupos de seguidores’ popularízanse ata o punto da masificación e irrigan a vida social. Dáse aquí unha dualidade: aqueles con relevancia social utilizan estas redes para dicir e amplificar o que lles interesa que se saiba ou para confundir con medias verdades ou directamente mentiras. Fan un uso interesado e consciente da amplificación que se lle vai dar as súas mensaxes e incluso da imposibilidade (real) de non oílos. Por outra banda, están os que carecen desta singularidade social, calquera de nós. Estamos todos en situación de ter, ou poder ter, o noso propio grupo de seguidores (ou varios nas distintas redes sociais). A única condición é participar como seguidor doutros. Así, vanse producindo agregacións de individuos seguíndose mutuamente sen obxectivo nin propósito.

A función principal destes grupos é a exhibición e o acirro mutuos. Pero que se exhibe e acirra? Nada, absolutamente nada, o máis vulgar e cotiá da vida dos suxeitos, calquera frusleria ou calquera mediocre interese. Pois aquí está a base do problema. As novas relacións sociais son baleiras. Non aportan nada, non defenden nada, non pensan en nada, non manifestan nada senón a si mesmas. A súa única pretensión é verse replicadas; ao careceren de ideais chégalles con repetir a súa propia imaxe; son, en fin, mero formato sen contido, pura exposición de si.

Pois resulta que este xogo de espellos que podería parecer o último grao da ultramodernidade, xa é vello. Se nos retrotraemos un pouco, quizais entendamos que as novidades ás que nos enfrontamos tampouco son tan novidosas (tan só é recente o aparato técnico que as sustenta) e incluso poidamos comprender como esa tendencia humana á repetición é a que marca o signo das variacións, máis por detalles que por aportacións desmesuradas.

Unha magnífica ilustración disto ofrécea Stefan Zweig. Deixémonos conducir por el ata a Exposición Universal de Bruxelas de 1910. Analizándoa, o autor describe como todas as cousas alí expostas perden o máis íntimo, perden a súa esencia. A propia exposición degrada á vida considera o autor austríaco, deixándoa nunha simple imaxe, illándoa da súa realidade. Prosigue analizando como o único propósito é satisfacer a ociosa curiosidade do transeúnte. Supoño que en ningún caso albiscou que se chegaría a montar unha exposición, esta vez case si, universal, na que os obxectos expostos nos andeis dixitais non foran xa cousas ou animais, senón os propios suxeitos exhibidores. Con todo, Zweig si que explicita como poden rematar as cousas, xa que só hai un final posible e el logrou describilo con gran precisión. A exposición (toda exposición) é posible por un condicionante humano básico que se hiperdesenvolve na masa (e se atrofia, cando se logra atrofiar, no suxeito): a comodidade. A comodidade de mirar o que se exhibe polo mero feito de que é exhibido por alguén que reclama a nosa atención sobre algo. Acudir para deixarnos distraer nesa ociosidade permanente é consentir en formar parte do espectáculo, o mesmo ocorre cando vivimos na excitación da rede pois pasamos a formar parte dela.

Se as Exposicións Universais carecían de sentido sen as riadas de xente percorréndoas, e mostrándose ociosamente asombradas polas taxidermias da realidade exhibidas, igualmente as redes sociais carecen de sentido sen os suxeitos exteriorizados na súa banalidade (Sartre falaría da cousificación ante a mirada do outro) a un tempo utilizados como reclamo á vez que eles utilizan preguiceiramente o que lles ofertan, sen ánimo nin capacidade para demandar outra cousa que o que lles dan.

Publicado no Progreso o 16-3-2019