Unha idea de Marx

Xosé Ramón Cando Vázquez

O pasado 5 deste mes cumpriría Karl Marx, de seguir vivo, 201 anos, sen ter acadado aínda o status de pensador básico e polo tanto clásico da nosa cultura ou, empregando o seu léxico, da estrutura ideolóxica actual. Non se pode falar de que exista descoñecemento da figura como podería ser o caso de Schopenhauer, Kierkegaard ou Wittgenstein, filósofos que non acadaron a publicidade da que gozou e goza Marx, non obstante dita publicidade ten mais que ver coa propaganda, tanto favorable pola banda dos seus discípulos como desfavorable pola banda dos seus detractores ideolóxicos que, en xeral, teñen transmitido interpretacións interesadas e daquela pouco fieis ao seu pensamento filosófico.

A ortodoxia marxista transmite a idea dun pensador-profeta, un home providencialmente inspirado que arrincou das tripas da historia as leis que a rexen e que, adiviñando o futuro, estableceu a folla de ruta que o ha converter en presente. Non hai mais que lembrar as bandeiras vermellas nas que os rostros de Marx, Engels e Lenin (santísima trinidade atea) guían ás masas cara o paraíso. De xeito semellante, inda que oposto, a ideoloxía mercantil-capitalista fixo de Marx a representación do mal absoluto e construíu un personaxe co que asustar aos nenos pero tamén co que disuadir ao mundo do traballo dunha posible redención atea, aquí na terra. Lémbrese o legado de Felipe González canto á desaparición do termo “marxista” da definición do PSOE, que sería imitado por outros partidos autoproclamados socialistas, incluído o Labour Party británico.

HOWARD ZINN escribiu en 1.999 unha obra dramática “Marx no Soho”, monólogo no que o propio Marx relata a súa vida aproveitando un permiso dunha hora que lle conceden no alén e no que comenta, tamén, diversos feitos ocorridos dende o seu pasamento. Comeza afirmando que non é marxista, facendo así referencia á ortodoxia antes mencionada e completa esta afirmación mencionando a súa pública oposición á pena de morte, circunstancia que parece distancialo das interpretacións nas que, historicamente, serve como xustificación de reiteradas masacres. O mesmo título conten un xogo verbal no que Soho nomea o barrio de Nova Iork no que transcorre a representación e ao mesmo tempo ao barrio de Londres no que morou coa súa familia na derradeira etapa da súa vida.

O Marx de Zinn fala apaixonadamente da revolución da Comuna de París á que cualifica como exemplo do que el entende por ditadura do proletariado na que, contra a imaxe autoritaria e mesmo tétrica que se ten estendido como consecuencia da mencionadas interpretacións (presuntamente) ortodoxas desa fase socialista da revolución, el relata a alegría que se viviu en París nesas datas, a solidariedade coa que se producía a cidadanía  e a humanidade do movemento revolucionario que se expresou, por exemplo, na supresión da guillotina. Menciona igualmente a crueldade coa que actuou o exército ao servizo da burguesía francesa, referindo as ducias de miles de fusilamentos  que tiveron lugar no cemiterio Pere Lachaise para escarmento dos revolucionarios e como ameaza ante posibles mobilizacións semellantes no futuro.

Zinn humaniza a Marx que dedica a maior parte do tempo a falar da súa familia, das estreiteces económicas, mesmo da miseria, na que se desenvolvía a vida do filósofo. Fala das súas fillas vivas pero tamén do prematuro falecemento de varios dos seus fillos. Pronúnciase en termos eloxiosos para a súa dona, retrata a un Bakunin excesivo e a Engels, a súa axuda, e o escaso sentido práctico  que mostra dende a abundancia da súa privilexiada posición económica. En todo este percorrido non deixa de facer referencia á actualidade da alienación e da súa crítica da economía, para rematar, de xeito pouco marxista, ignorando as leis do materialismo histórico para manifestarse a prol do establecemento de condicións de vida que permitan a supervivencia do conxunto da humanidade.

Esta obra, ao alcance de calquera a través de internet, ten o humor como adubo permanente (mesmo humor cervantino), circunstancia que a dota como recurso didáctico pero tamén como ferramenta de aproximación a Marx para as persoas as que lles da preguiza empezar coa lectura dos seus textos e que queren saír do “dobre vínculo” (Watzlawick dixit) ao que se facía referencia (Marx profeta redentor vs. Marx anxo exterminador) sen renunciar a este símbolo cultural e, no seu caso, sen desperdiciar as ferramentas de achegamento á realidade que este filósofo nos propón e ás que, probablemente, irán accedendo. Lémbrese, a este respecto, que non parece que teñamos producido moitos aveños útiles para algunhas tarefas que semellan urxentes na nosa vida como a análise da sociedade capitalista, dende que Marx nos deixou.

Publicado no Progreso o 18-5-2019

A sedución da forza

José Domingo de Prada

Vivimos en sociedades violentas. Unha afirmación coma esta pode parecer estraña ao constatar o rexeitamento que provoca en nós a exteriorización da violencia, ademais, as estatísticas describen que nas nosas sociedades prodúcese un índice moi baixo de exercicio da violencia externa, dende logo, nada comparable ao que ocorreu noutros períodos históricos ou ao que está a ocorrer noutras sociedades contemporáneas. Polo tanto, cabe preguntarse se esa violencia externa e física diminúe, cal é a violencia das actuais sociedades?

O filósofo Slavoj Zizek fai unha diferenciación entre tres tipos de violencia e mostra, ademais, como unhas están ao servicio das outras. Distingue unha primeira violencia subxectiva, física e visible dunha segunda violencia sistémica, unha normalidade non percibida como violencia, á que denomina “fondo de nivel cero” e que constitúe o marco violento (e non recoñecido como tal) no que nos movemos e que aceptamos como se fóra inevitable. Esta segunda violencia é consecuencia do funcionamento do sistema. Vén dada polas relacións de dominación, e ten manifestacións tanto políticas coma económicas ou intelectuais. É social e impregna as interaccións dos individuos. Realmente é practicamente imposible vivir á marxe desta violencia sistémica ou obxectiva.

O terceiro tipo de violencia é a máis letal de todas, a violencia simbólica. Dáse na linguaxe, e de aí pasa ao pensamento. Desde ela construímos o mundo e desde ela xustificamos calquera actuación desde a máis directa e inmediata ata a máis teórica. Seguindo esta liña podemos considerar como as nosas sociedades están dominadas por esta violencia simbólica, na que a perturbación da linguaxe e do discurso impón lecturas interesadas da realidade e formas de pensamento excluíntes que son expresión da forza impositiva do que fala ou actúa, especialmente se se atribúe algún tipo de poder.

Estas reflexións veñen ao fío da situación na que afondamos cada día. A forza segue a estar presente nas nosas sociedades e xera violencia. A forza seduce, é vertixe, inestabilidade. Nas sociedades do desexo a forza é persuasiva, poder. É por isto que a forza se exhibe, fai ostentación de si mesma, carece de razón e, polo mesmo, de palabra coa que racionalizarse, isto fai que grite, que comunique polo contexto, intimidando, impoñendo a súa opción cunha sobreactuación que atraia as miradas sobre si para intentar seducir por persuasión, con enganos (posverdades). Busca á mirada, e como observou Sartre, na mirada todo queda cousificado, outro, obxecto. Tal así, a forza é medio para obter o poder a través do outro, ao que violenta e anula. Esta forza é perda, irracionalidade, obxectualización do outro.

Étienne Barilier descríbenos a forza bruta posta ao servicio de Deus para impoñer un credo (terrorismo) e tamén posta ao servicio do poder que anula á muller (machismo). A forza, sen máis límite que si mesma, acaba por intentar autoxustificarse, xorden así as leis do estado ou de Deus, é dicir, exerce un poder legalizado. Este pensador lembra aquel aforismo de Pascal que di: “ao non poder facer que o xusto sexa forte, facemos que o forte sexa xusto”, habería que matizar que o forte só consegue proclamarse xusto, outra cousa é que efectivamente o sexa.

O único modo de enfrontar á forza é a través da razón, da linguaxe e aí hai que enfrontarse á violencia simbólica e configurarse como contrapeso natural da mesma como xa fixeran os gregos. Fronte á violencia do guerreiro e dos deuses, “logos”, discurso. Fronte á irracionalidade e á desmesura, razón e medida. Fronte ao arrebato violento e á exhibición de poder, contención e prudencia. Fronte á soxubgación e á submisión, humanismo e ilustración. Só repensando a máis letal das violencias e sopesando os discursos poderemos enfrontala.

A posmodernidade (e conste que penso que xa estamos na trans-posmodernidade, dado que aceptamos como normal, quero dicir, integrado no discurso diario, cuestións como posverdade, ilimitación das eleccións, supostas reversibilidades dos feitos, virtualidades da realidade, a-racionalidade dos discursos, subxectivización do mundo,...) é fundamentalmente o disimulado exercicio da violencia, tan disimulado que apenas se percibe (por normalizado), tan violento que forza non só a nosa vontade senón incluso o noso desexo.

Ante a carencia dun discurso racional (e hai quen fai  moitos esforzos para afogalo ou polo menos para que non sexa percibido) a violencia se rearma como fetiche. Nas sociedades multitarefa adóranse varios e novos deuses: a novidade, o cambio, a multiplicidade, o éxito, a imaxe, o ego; neles, a violencia maniféstase, cando menos, como aspiración, como anhelo de imposición ao outro. Carente de empatía e de discurso non ten nada que compartir e só lle vale o triunfo, superpoñerse, ganar, ampliar o desexo. Estamos quizais ante novas sociedades politeístas? Lémbrese que foi precisamente esta circunstancia un dos cimentos da aparición da razón. Aberto o abismo, forza e desexo poden lanzarnos a un novo modelo de pensamento? Pode haber pensamento fóra da razón?

Publicado no Progreso o 11-5-2019