A importancia dunha boa teoría

Mar Carballo Cela

Prescindir da interpretación feminista da historia supón unha análise incompleta de calquera realidade política e social. Sen ela, non podemos entender en profundidade o pasado e o presente do mundo humano, porque a interpretación feminista non é un compartimento teórico que explique unicamente a vida das mulleres, senón que, obviamente, atravesa todo relato que pretenda dilucidar calquera estrutura social. Que a nivel global máis do 50% da poboación se atope ó longo da historia nunha situación subordinada polo feito de compartir a mesma condición sexual require, cando menos, que nos paremos a analizar seriamente as causas. Non é unha cuestión menor aínda que así o siga parecendo, dado que non se adoita incluír este feito nas análises políticas, a excepción dos foros especializados dos estudos de xénero.

Como di Celia Amorós, poucas cousas hai tan prácticas como unha boa teoría. Así que, se queremos entender e actuar en consecuencia  necesitamos, pois, dunha boa teoría. E a isto se dedicaron as feministas da Terceira Onda, acuñando o termo “patriarcado” para designar un sistema político fortemente arraigado en todo o planeta, que nos permite comprender a base máis profunda da estrutura social: división sexual do traballo; en base a isto, ámbitos diferenciados de actuación para mulleres e homes (privado/público); imposición de patróns de comportamento tamén diferenciados (roles de xénero); e, dado que o espazo público é masculino, poder político exercido por homes desde ese prisma de xénero no que foron educados, é dicir, configuración das relacións sociais desde a subordinación e desvalorización do feminino. De aquí é de onde vimos, e tamén desde este paradigma debemos abordar a cuestión política

A política patriarcal, que relega o coidado ó ámbito doméstico, cuberto polo traballo feminino (e, por tanto, desvalorizado) dá como resultante unha consideración do público baseada nos caracteres que se lle supoñen á virilidade: competitividade, éxito entendido como acumulación de poder e de riqueza, racionalidade, ambición, conflito, xerarquización; de tal maneira que, “aínda que parezan neutrais, os mecanismos institucionais da sociedade global están marcados claramente polo xénero” (Octavio Salazar, “Masculinidades y Ciudadanía”, 2013). Nisto último insiste tamén Amelia Valcárcel (“Feminismo en el mundo global”, 2008) cando advirte, por exemplo, que non podemos desentrañar o que foron os réximes fascistas e o seu pensamento sen analizar o seu compoñente sexista, xa que precisamente este era o rasgo central sobre o que se asentaban a maior parte das súas características, aínda que se ignore sistemáticamente a obra das teóricas feministas para a súa análise.

A tradición feminista é liberadora e humanista. Non en van culminou a Segunda Onda na Declaración Universal dos Dereitos Humanos, froito dos esforzos dunha feminista, Eleanor Roosevelt. Por iso convén non perder de vista, recuperando ás palabras de Celia Amorós, que é a solvencia da teoría feminisita, a súa solidez e profundidade de análise, a que nos segue unindo nas nosas reivindicacións, por moitas manobras de distracción que intente o sistema. E, desde esta teoría e a súa solvencia, somos capaces de discernir qué medidas políticas serven para crear un novo modelo social máis xusto que nos libere da histórica subordinación e nos axude a consolidar unha mellor convivencia para todas e todos. Un modelo que inclúa a ética dos coidados tamén na política, sen consideralos secundarios; un modelo que non enmascare baixo o lema da libre elección a perpetuación da desigualdade, a explotación e a cousificación das mulleres (prostitución, pornografía, ventres de aluguer); un modelo que resolva os conflitos mediante o diálogo, que reoriente o éxito persoal fóra da ambición e o enriquecemento persoal, coas consecuencia que isto ten para o noso medio natural,  etc. En definitiva, un modelo político que supere as estruturas de poder derivadas da xerarquía sexual.

Publicado no Progreso o 25-1-2020

A soidade do 1%

Xosé Ramón Cando Vázquez

Segundo afirman os entendidos na materia, a economía española está controlada polo 1% da poboación, isto non quere dicir que esas persoas sexan propietarias do país, simplemente que,  a través de diversos entramados, determinan o seu funcionamento. A autoproclamada Coalición Progresista que nos vai gobernar (se lle deixan) ten anunciado un incremento da fiscalidade que semella vai afectar ao 0,8% da poboación. É evidente que o grupo de persoas  incluídas nesta porcentaxe constitúen a maioría da poboación que se mencionaba como detentadora do poder económico, polo que é probable que a esa minoría non lle caia en graza a Coalición Progresista e, polo tanto, deseñe as estratexias que estime oportunas para que, á maior brevidade, se produza un cambio nas políticas anunciadas ou, se fose preciso, un cambio de Goberno.

O mencionado 1% da poboación nunca podería gobernar porque, dado o seu número, nunca podería obter a lexitimidade democrática que procede do sufraxio cidadán. En consecuencia e para poder controlar o poder político do mesmo xeito que controla o económico debe buscar outras estratexias mais efectivas que pedir directamente o voto, estratexias que, de xeito indubidable, contarán cun esmagador apoio económico. Deste xeito financiaranse “think tanks” que poden aparecer como prestixiosos departamentos de estudos de senlleiros bancos, como fundacións que “de maneira altruísta” fan análises e prognósticos económicos, como institutos de investigación que con  “toda obxectividade e imparcialidade” informan á xente sobre as actitudes vitais mais recomendables e todo isto, claro, transmitido á opinión pública a través de todos os altofalantes posibles: prensa, radio, televisión, plataformas diversas, redes sociais, etc.

Como xa se dixo, con só o 1% da poboación non se pode gobernar democraticamente polo que hai que comprometer a outros grupos sociais, pero resulta difícil conseguir o apoio do persoal coa mensaxe “apóianos para que poidamos seguir sendo unha minoría privilexiada” polo que é preciso deseñar outras mensaxes que se aproximen aos desexos do resto da cidadanía, mensaxes que a poder ser conecten mais coas vísceras que coa lóxica porque se pretende mover a vontade, non estimular a reflexión previa a dito movemento. Tendo en consideración a afirmación do humano como “sapiens/demens” que estableceu Morin, trátase de achegarse o mais posible ao demens deixando o mais lonxe que se poida ao sapiens.

O mencionado 1% non está comprometido con ningunha patria como temos oportunidade de constatar acotío e a proba incuestionable da súa insolidariedade é a existencia dos chamados “paraísos fiscais” pero na medida da súa comenencia ten interese en explotar o natural sentimento de pertenza da poboación e co adubo dos mitos pertinentes crear ficcións que sosteñan as construcións políticas  que en cada momento histórico mellor se acomoden aos intereses dos grupos privilexiados. Estas unidades políticas poden revestir formas diferentes e mesmo opostas, vexamos algúns exemplos:

a) As polis gregas eran unidades políticas que tal como sucede coas actuais tiñan pretensión de eternidade baseada en fundamentos míticos.

b) O imperio romano era obra dos deuses e o propio emperador era deus, este era  abono necesario para manter en pe aquel artificio.

c) A conquista do mundo por parte dos árabes a partir do século VII era mandato de Alá e o Califato era a expresión do poder do mesmo.

d) A virxe de Covadonga e o apóstolo Santiago inspiraron a “reconquista” que está na orixe desa España que hai quen considera providencial e polo tanto inmorredoira.

Nos catro casos observamos que as unidades políticas, operativas en cada momento, teñen unha orixe convencional, son artificios aos que se dota dun fundamento mítico pero que, como todo artificio, son efémeras e cunha caducidade que procede da súa obsolescencia.

O citado 1% non está comprometido con ningunha forma de goberno, monarquía ou república, ou con ningunha relixión, pero os seus altofalantes difundirán mensaxes (coa correspondente dose de irracionalidade mítica) que tendan a arraigar nas vísceras os modelos que mellor se acomoden, transitoriamente, aos seus intereses e que, como constatamos, non teñen por que ser os mesmos nos distintos países.

Varios pensadores teñen analizado o compoñente irracional do ser humano, a dualidade esencial que o constitúe, O mencionado Morin (sapiens/demens), Nietzsche (apolíneo/dionisiaco) ou Freud (principio de pracer/principio de realidade) deixan claro que non é posible unha vida humana equilibrada, harmónica, na que dita dualidade non se vexa recoñecida e canalizada, pero iso non quere dicir que non debamos tentar ser conscientes dos motivos da nosa vontade. Os mitos son produto da socialización dos instintos e teñen escaso contacto coa lóxica, non teñen por que ser compartidos universalmente e de feito non o son polo que só queda a súa imposición mais ou menos violenta. Se se pretende unha convivencia satisfactoria hai que erguela sobre o que todos e todas comparten e iso tamén son dúas cousas, a razón e a palabra, deixando no ámbito privado o que non ten por que compartirse e que, seguramente, resultará felicitante dende a óptica individual.

A enumeración das estratexias que o 1% da poboación que controla o poder económico se ve obrigado a desenvolver para manter o control político precisaría mais espazo e mais vagar pero é algo que todo o mundo coñece e non precisa deste “iluminado” para tomar conciencia, reflexionar e actuar en consecuencia.

Publicado no Progreso o 11-1-2020

Delimitarse

José Domingo de Prada

O mundo grego representaba o ideal de perfección na esfera. Marabillábanse ante a exactitude da equidistancia do centro con todos os puntos que a delimitan. Así, definían o perfecto como unha combinación entre o límite e o medible, e atribuían esta forma esférica a todo aquilo que querían resaltar. Por citar só algúns exemplos, Parménides menciona unha “verdade ben redonda”, cando relata a descrición que a deusa lle fai do auténtico coñecemento, os atomistas Leucipo e Demócrito atribúen forma esférica aos átomos sutís que configuran a alma, e incluso Platón describe o universo como un ser vivo, evidentemente, con forma esférica.

Contraposta á representación da esfera, o inconmensurable simboliza ao que carece de medida e, por tal motivo, non disporá de límites nin forma. Asimílano ao Caos orixinario, situación primeira e previa a calquera delimitación ou formación que poida constituír o Cosmos, a orde.

O concepto mudará coa chegada do cristianismo, que ao ser unha relixión monoteísta, racha coa delimitación que o panteísmo grego impoñía aos seus deuses, poderosos só en certos aspectos. O cristianismo presenta un Deus omnipotente, sen limitación nin límites; equipara este concepto de Deus infinito co de perfección e reserva estes atributos exclusivamente para Deus. O desenvolvemento histórico do pensamento medieval forxarase entre a infinitude divina e as limitacións humanas que deben someterse e con-formarse á vontade de Deus (ou dos seus representantes).

Coa posterior irrupción do Renacemento recupérase (en parte) o mundo clásico, e os conceptos de forma, límite e medida van ser un dos piares do pensamento e da ciencia modernas. Serán agora as leis, preferentemente as matemáticas e as físicas, as que mostren a perfección do universo e nelas exprésase a orde e a limitación. Estas leis, ademais, amosan unha relación interna, polo que o universo moderno redescúbrese como unha engrenaxe coordenada de múltiples pezas que funcionan sincronicamente.

Pero na medida que nos achegamos aos tempos actuais, denominados desde Lyotard posmodernidade, obsérvase como, outra vez, estamos a perder o concepto de límite (faremos xurdir unha nova Idade Media?). Ilimitado e infinito, volven a ser conceptos base deste novo tempo, reflicten mellor non só o noso pensamento, senón tamén a nosa actuación manifestándose, iso si, baixo denominacións eufemísticas presentes na desproporción na que se desenvolve a vida actual.

Podemos observar isto en moitos ámbitos: na ciencia, perda do determinismo e da vixencia das leis causais; na matemática e na lóxica, introdución dos cálculos estatísticos, polivalentes e difusos, no pensamento, perda da secuenciación lineal da razón; na política, rexeitamento de todo o que non proveña do noso grupo e que no ámbito social dá lugar á aparición das verdades alternativas (que literalmente esnaquizan a mencionada “verdade ben redonda”); no coñecemento, coa ‘infinita’ avalancha de datos que anulan o saber; na comunicación, coa instantaneidade da transferencia de información e as redes sociais; na economía, coa virtualidade da especulación financeira que só xera beneficios e non riqueza e así unha longa serie.

Pero quizais onde a ausencia de límites adquire maior relevancia é no ámbito da ética e do comportamento. Agora, o ser infinito carece da exclusividade divina e pasa a ser característico dunha pluralidade de seres humanos (aínda que non da totalidade), que previamente vénse reducidos a súa faceta de consumidores aos que se lles outorga unha carga aparentemente ilimitada de dereitos, todos os cales se compilan e manifestan no mercado. Como é sabido, a publicidade presta voz a esta situación e entrambos levan ao suxeito posmoderno a desembocar na perda de referentes e polo tanto de límites. Queda así un ser descentrado, a-morfo, de-formado polo comercio e o consumo, pero que pode ser atraído desde distintos ámbitos en función dos intereses do momento. As mensaxes que refiren a este ilimitado no ámbito da conduta do mercado son iterativos e, como cantos de sirena, tentan mover ao consumidor alén de calquera medida. Mensaxes tan irracionais como: ‘Pide o que queiras’, ‘Mércao todo’, ‘Todo para ti’, ‘Es ti quen decide’ refiren a esa inconmensurabilidade e ausencia de límites, e amosan a irracionalidade que impide a realización do humano. Só a recuperación da medida poderá re‑centrarnos, e farao en tanto nos de-limitemos e nos con‑formemos desde a racionalidade que estes tempos nos están negando.

Publicado no Progreso o 4-1-2020