José Domingo de Prada
Comecemos
cunha provocación. Vivimos en plena revolución dos analfabetos. As mal
denominadas sociedades do coñecemento non son senón sociedades
semialfabetizadas. Este é o logro dos tempos.
A aparición
dos medios de comunicación (primeiro audiovisuais, despois dixitais) supuxeron
unha transformación das relacións humanas e da aprendizaxe, forzaron novas
formas de tratarnos, de entendernos, en suma, de pensarnos. Ademais, as institucións
(privadas e públicas) viraron os seus intereses propios sobre esta nova forma
de encontro para cimentar a súa estrutura ideolóxica de tal xeito que os
avances tecnolóxicos que nun primeiro momento abrían horizontes fóronse
pechando a medida que medraban os negocios.
Como
ocorreu noutros momentos históricos de cambio nos que había que fundamentar estruturas
irracionais, a filosofía convértese actualmente nun elemento incómodo (no ano
529 Xustiniano pecha a Academia de Atenas e os filósofos teñen que exiliarse en
Persia). Hoxe as innovacións dixitais, reconducidas polas estruturas mercantís,
derívannos cara a mundos cada vez máis amables, e a tecnoloxía intenta
permanentemente facilitarnos a vida de tal forma que, non teñamos que
expoñernos a nada nin sintamos a necesidade de saber nada. O problema, como
sinala o activista Eli Pariser, é que ao
vivir nun mundo construído sobre o enramado do familiar todo o que hai resulta coñecido.
Limitar tanto o mundo ten como consecuencia que non hai nada que aprender. Así,
a filosofía sobra. Dende logo sobra desde a perspectiva dos manipuladores e dos
negociantes. Non foi un erro que a LOMCE a minimizara e case a desterrara dos
plans de estudos, foi o traballo meticuloso dun sociólogo (profesión do
ex-ministro Wert) posto ao servizo dos intereses ideolóxicos e de clase (ben
pagado con posterioridade, por certo), pois tal como resaltan autores como Louis
Althusser, as ideoloxías son inseparables das institucións.
Temos hoxe
unha reversión da situación? Laméntoo, pero non vexo tal reversión. Aínda que
institucionalmente haxa certo compromiso de recuperar a filosofía, como se
puido observar na unanimidade do Congreso dos Deputados solicitando a súa reposición,
xa se verá en que se substancian os compromisos. Non hai moito houbo unanimidade
no Parlamento Galego pedindo á Consellería de Educación a súa recuperación e só
se fixo formalmente, non na práctica, co que se cumpriu a petición
parlamentaria e traizoouse o espírito da petición.
A filosofía
segue a ter hoxe unha consideración social secundaria, segue a verse coma un
saber inútil e iso é produto dun interese concreto, dunha ideoloxía (tecnocientífica
diría Habermas), dunha forma de estruturar a sociedade na que se pretende que o
que hai é o que debe haber ou, en calquera caso, o mellor que podemos ter. Non
é certo. Non vivimos no reino da necesidade, senón no da liberdade o que
require o uso da razón. Ángel Gabilondo (filósofo antes que político) engade,
ademais, o da paixón para evitar a reificación do pasado o que nos vai permitir
vivir entre o probable, o posible e o discutible, é dicir, construíndo a nosa
vida conscientemente, non nun mero deixarse levar.
Pensar é a
forma de estruturar e acomodar á realidade, de definila e facela patente.
Levamos a cabo esta actividade coas ferramentas lingüísticas, conceptuais,
sensibles ou simbólicas das que poidamos apropiarnos. Pensamos para cambiar o
mundo e para readaptalo ás nosas necesidades. Supoñemos que a actividade de
pensar é inherente e constitutiva do ser humano. A filosofía sería entón
pensamento de segunda orde, reflexión sobre o pensamento. Dado que na
actualidade carecemos de tempo (o mundo evoluciona moi rápido), esta reflexión
distanciada e de períodos de calma parece un luxo innecesario, ou incluso un
estorbo nítido para o avance e o logro de beneficios.
Necesítase
no mundo actual a filosofía?
Dende logo.
Aínda que non o creamos seguimos portando lastres de prexuízos, intereses,
banalidades, preguizas,... que a filosofía pode axudar a denunciar. Seguimos,
coma noutras épocas, argumentando toscamente, guiándonos por modelos sociais
estandarizados que se impoñen sen opción de crítica, pechando os oídos e o
discurso ao diálogo e, máis específico da nosa época, pensándonos fóra do
tempo, como culminación da evolución e a historia. A filosofía móstranos a nosa
fraqueza, o irrisorio dos nosos dogmas e das nosas hexemonías. ‘Re-facer’ e ‘re-facernos’
son as tarefas da filosofía.
Así, a
filosofía serve, e serve para o que máis importa: para facilitarnos que
pensemos unha realidade distinta á que se nos dá (impón), para que artellemos
os conceptos e as palabras que a posibiliten, para que estruturemos os
argumentos que a sustenten, e, sobre todo, para que nos re-adaptemos a nós
mesmos a esa nova realidade que construímos.
Sen
pensamento non habería mundo (dende logo non o mundo que hai) e sen filosofía veriamos
só aquelas siluetas en branco e negro que percorrían a caverna de Platón
(incluso sen escalas de grises). A día de hoxe substituímolas polos teléfonos
móbiles e as redes sociais que aloumiñan o ego constantemente. Neste eido a
filosofía convértese nun elemento imprescindible, se queremos superar as
escuridades impostas. A relevancia ou non
da filosofía nunha sociedade mostra a súa tolerancia, o seu
desenvolvemento social e incluso material.
Publicado no Progreso o 24-11-2018