Tributo ao tempo

Juan Carlos Fernández Naveiro

Para comezar un novo ano adoito expresamos bos desexos, pero agochamos o segredo temor de que se cumpran; non será mellor que non pase gran cousa? O único que damos por seguro é o constante paso do tempo e as incertidumes que veñen con el.

Pero cando celebramos o paso do tempo non sabemos moi ben a que lle rendimos conta, se facemos tributo a unha (discutible) dimensión física da natureza independente da nosa existencia, a unha (posible) substancia ontolóxica desa mesma existencia, ou a unha (innegable) estrutura da nosa identidade antropolóxica. Tamén é un vector (inseparable) de calquera proxecto de alcance ético ou político, e unha das variables determinantes nos procesos económicos (que llo pregunten se non aos acreedores e deudores). Con razón o tempo é un misterio; e a nosa relación con el é de sempre a nosa experiencia máis certeira dos límites.

Pero o tempo tamén é un produto humano. Aínda prescindindo das complicidades ocasionais entre o devir cronolóxico e o ciclo vital humano (ás veces unha relación especular como a que se da entre o noso calendario e a vida de Cristo; ás veces un espello deforme como o que reproduce en cada individuo as distintas estacións da vida, ou o que nos fai ver as civilizacións como unha historia de crecemento e posterior decadencia), máis alá deses paralelismos e interferencias o tempo é un producto social que adquire o carácter das relacións que o forman, antes unha realidade cualitativa que unha simple magnitude. Pobos como os nuer do Sudán non pensan o tempo con datas fixas ou como algo que poida ser medido en abstracto senón mediante períodos variables no seu comezo e fin, ligados ao medio ambiente e á sucesión das súas actividades (Evans-Pritchard); algo parecido ocorre tamén co calendario balinés, estudado por Clifford Geertz.

Por iso, máis que medilo os calendarios crean o tempo, cando distinguen intervalos separados por festas e rituais; distinguen así o profano e o sagrado (Durkheim). A vida está constituída por esa alternancia que o calendario integra, combinando a idea de duración e continuidade co establecemento de puntos destacados, que crean intervalos e períodos de transición. Tamén por iso o proxecto de refacer a sociedade pode pasar por estruturar doutro xeito o tempo (coma no calendario da Revolución en Francia).

Celebramos o paso do tempo, pero sabemos que non todos os tempos pasan igual, que son inconmensurables o tempo dunha montaña e o dun insecto, e que nesa diferencia non se agocha so unha cuestión de magnitude senón de ritmos e intensidades, que fan que a extensión enorme dunha nube se desfaga nun instante ou a vida dunha bacteria se prolongue durante milenios. O tempo pasa pero o pasar non é a sustancia única do tempo.

Os gregos distinguían entre o tempo cíclico dos mitos e o tempo metódico e liñal da duración medida por un igual para todos, o cruel e devorador Cronos que é o tempo do traballo, da historia e da morte, ese que os nosos reloxos miden incansablemente e que nos empraza fronte ás nosas responsabilidades.

Fronte a ese tempo-Cronos está o tempo Aión do inconmensurable, do que non nace nin morre, o eterno, o perfecto que sempre está. O deus Aión ás veces é representado como un vello e outras como un mozo, e pode levar tanto o zodíaco coas estacións como a serpe do eterno retorno. É o tempo da vida, que nos empraza a admitir a nosa finitude e convoca a nosa humildade. É tamén o tempo do placer e do desexo, da vida sen morte liberada da tiranía do presente, pasado e futuro á vez, sen comezo nin fin.

A vida humana transcorre baixo Cronos e Aión, nesa tensión entre a medida e o imprevisible que constitúe as nosas vidas correntes. Pero outro é o tempo total da catarse que fai xustiza, o presente eterno que é o tempo dos deuses (ou do home divino). Os estoicos elaboraron esa vella intuición de Heráclito como a diferencia entre o tempo dos necios e o tempo dos sabios, os primeiros atados ao carácter aleatorio e imprevisible das súas paixóns, e os segundos habitantes dun tempo conforme á natureza, estable no ciclo da súa eterna repetición, a eternidade plena, non incerta ou diferida senón actual.

Por iso, para o estoico non hai outra elección de vida que fuxir da condición humana corrente e ser á vez menos que home e máis que home, natural como un animal e, ao mesmo tempo, divino como un deus.

Esa é a condición do sabio, pero sabios hai moi poucos, e a necidade das paixóns é, segundo os estoicos, a condición común dos homes. Vivimos na vixiancia mutua de Aión e Cronos; pero ademáis das súas figuras impoñentes contamos tamén na vida co acontecer da ocasión propicia, Kairós, o deus menor da oportunidade e a sorte. Non é unha figura apremiante e esixente, senón un trasgo xogueteiro (daimon), o tempo mínimo da fortuna que de non atrapala no momento xusto, fuxe. Frente ao tempo do movemento e do traballo que mide, separa, clasifica e divide, é o instante xenial, tempo da festa que reúne e congrega, noso efémero anaquiño de gloria.

Cando celebramos o tempo facemos tributo á cronoloxía dos calendarios e ao retorno intemporal do que sempre é; pero non esquezamos o momento único e irrepetible que quizáis -só quizáis- esté a piques de ocorrer. É o acontecemento, diante do que só nos queda estar alerta e dispoñer a mesma atención entusiasta dun neno que xoga.

Publicado no Progreso o 3-1-2015