Viaxar é difícil

 Juan Carlos Fernández Naveiro

Teño amigos moi precavidos que presumen de GPS e non saben o que é perderse nas estradas. Eu non estou por principio contra os avances da tecnoloxía, pero cando falamos deso sempre penso nos tecedores que según McLuhan perderon habilidade manual cando apareceron os telares mecánicos, ou nos placeres difíciles do viaxeiro a pé, porque toda ferramenta é en parte anestésica e acaba por adormecer a parte do corpo que amplifica. Todo é cuestión de balance entre o que se gana e o que se perde, e o mesmo vale para a experiencia de viaxar.

A condición contemporánea está definida máis polo cambio, a movilidade e os traxectos que por unha permanencia que se nos antolla claustrofóbica e pesada, da que buscamos distraernos e que sempre acaba por quedar atrás, noutro lugar. Mudamos de traballo, de cidade, de vida; abandonamos o nomadismo ancestral para ser históricos, transitorios, provisionais. Somos nómadas doutro xeito.

A deslocalización non é solo unha estratexia económica senón unha nova condición do espazo, desvinculado do lugar; proliferan os lugares sen delimitación espacial, ocupados por errantes de todo tipo (executivos, traballadores do transporte, refuxiados), os ‘non lugares’ como lles chamou o antropólogo Marc Augé, que se repiten con pequenas variacións en calquera parte, hoteis, estacións, aeroportos, supermercados, zonas de tránsito que acollen aos individuos nun espazo falsamente común pero en realidade solitario e anónimo; lugares literalmente dislocados que constitúen a condición esencial do turista moderno.

Pero equivócase quen vexa no turista a condición móbil do home moderno, quen pense que o turismo expresa unha vontade errante. Cómpre que o turista se mire no espello e se recoñeza ante todo como un consumidor voraz. Mentres un viaxeiro aspira a descubrir novidades e a enriquecerse con elas, a construír a súa identidade cos seus propios traxectos sen regreso posible -non se pode desandar-, o turista está animado polos praceres da verificación, busca recoñecerse alí onde se atopa, confirmarse na súa identidade previa. Lévi-Strauss se lamentaba de que “o viaxeiro moderno se sorprende menos e recoñece máis”, e iso que aínda non falaba do turismo de masas senón das dificultades para atoparse coa extrañeza do outro nunha civilización “proliferante e sobreexcitada que trastornou para sempre o silencio dos mares”.

Viaxar é cada vez máis difícil; paradóxicamente, é máis difícil como experiencia cantas máis facilidades hai para organizala. Pero nin así se pode acabar cun nomadismo constitutivo que busca formas de expresión. O turismo viría a domesticar (subxectivamente) a furia conquistadora e depredadora que, por outra parte, é (obxectivamente) confirmada e ampliada polo turismo masivo. «A violación e o saqueo foron as formas orixinais do turismo», di Hakim Bey (nun fermoso ensaio traducido ao galego, Alén do turismo. A viaxe intencional).

Nas antípodas do turismo, Hakim Bey defende unha arte de viaxar (inspirada na mística sufí) que está máis cerca das peregrinaxes e ansias de mellora, das aventuras e as permanentes razóns comerciais. Somos seres de diáspora, e para afrontala aporta dúas claves de viaxe: darlle atención aos signos que enchen o mundo, e aterse ás leis da hospitalidade. Abrirse ao mundo antes que tratar de reducilo a imaxes inmóbiles encerradas nunha cámara, dispostas para o consumo privado e alimento do propio narcisismo.

Eu non estou contra o uso dos GPS pero cadaquén ten que atopar a súa experiencia de viaxe e mesmo afrontar a posibilidade de perderse; ocorre ás veces aínda sen saír da casa, como unha viaxe inmóvil, sempre que non se malgaste o espectáculo ordinario do real.

Todo é cuestión de balance, ser consciente do que se gaña e do que se perde. Peter Handke fixo un eloxio do cansancio porque afrouxa as ataduras do eu e crea espazos de non-dominación; as experiencias de viaxe someten o corpo a un tensionamento físico que pode ter un parecido efecto liberador, pero non é fácil, non é fácil abrir intervalos que despracen o centro de gravidade desde o eu cara a exterioridade das cousas, sobre todo se a viaxe se convirte nunha experiencia estereotipada e clónica.

Ademáis están os nosos límites e debilidades que afloran, a soledade aínda compartida das habitacións de hotel e as largas esperas nos halls enormes dos aeroportos. Por eso di Marc Augé que os non-lugares son o contrario da utopía.

Publicado no Progreso o 25-7-2015