A democracia dos ignorantes

José Domingo de Prada

As nosas democracias renaceron das súas cinzas na modernidade como “democracias mediadas”. Nelas, o exercicio do poder cédese durante un período de tempo a uns administradores, normalmente políticos profesionais, que o exercen sen máis control efectivo pola nosa parte que o que se exprese nas seguintes eleccións. Chamóuselles democracias representativas e foron un invento do liberalismo.  A chegada da globalización posmoderna transformounas en “democracias mediatizadas” xa que a utilización dos medios de comunicación como maquinarias orwelianas permitiu controlar as nosas decisións máis íntimas, e suponse que o voto é unha delas; isto, mais a crise das ideoloxías, que foi anterior á crise económica e unha das causas desta última, levounos a votar a aquel que mellor se vendía (ou nos enganaba) nos espazos publicitarios ou dos telexornais.

Así, a “democracia directa” quedou como un ideal irrealizable nas nosas sociedades. Sería incompatible coas nosas estruturas sociais e hábitos de vida, e, para intentar radicala entre nós, teriamos que cambiar ambos. Aínda que hai intentos que claman por unha “democracia directa” non parecen estar os tempos para tal cousa e os labirintos tecidos durante os últimos séculos non se van desenredar en dous días, nin sequera tirando do fío. O que si podería ocorrer é que acabásemos estrangulados por ese tirón, véxase como algúns antidemócratas claman por unha suposta democracia directa como forma de agochar os seus intereses. Non parece pois, que teñamos outro remedio que conformarnos con “democracias adxectivadas”, con tal que nos permitan acceder efectivamente a algún elemento democrático. Se os atenienses puideron por un momento enfrontar unha democracia “case” directa foi por unha serie de condicionantes históricos particulares, non todos envexables como: sociedades pequenas, compromiso persoal co servizo á cidade-estado, restricións na democracia que só permitía acceder a ela a unha pequena parte da poboación excluíndo a maioría, e sobre todo, prestixio social e moral do demócrata.

O problema torna pois desviado cara á definición do demócrata. Tal, debe ser alguén comprometido moralmente consigo mesmo e cos demais en igual medida, disposto a admirar a quen consiga ese equilibrio e se mostre propenso a involucrarse nos problemas sociais no mesmo grao que se implica nos propios. A democracia nace e morre no mesmo sitio: no compromiso social e moral do individuo, do demócrata, para con si e para cos demais. Sen un equilibrio racional neste compromiso a democracia fenece. Hoxe, a individualidade, o interese persoal exclusivo, o beneficio propio a costa da comunidade, a comodidade, a ignorancia ou a pasividade social, fan que a nosa democracia fique agonizante. Escasa de forzas para defenderse e mallada por demagogos e corruptos a democracia sofre os mesmos males que tivo na súa orixe, moitos arribistas dispostos a aproveitarse dela e poucos demócratas dispostos a perder parte do seu para defendela.

Non nos aprestamos a tomar conciencia da realidade na que vivimos, evadímonos dela coas denominadas tecnoloxías da diversión preocupados pola súa actualización constante e vertixinosa. A vida tecnificada do individualismo posmoderno e neoliberal é antidemocrática por ser basicamente antisocial e ignorante.

Esta ignorancia, consciente e consentida, vehiculada por imaxes falsas, promesas incumpridas, explotación humana oculta en envoltorios de papel regalo,  mixtificada nos ideais de progreso, liberdade de compra ‒que non de elección‒, mellora económica ou superioridade moral e cultural do grupo propio e do suxeito particular, ten un prezo: vivir sometidos á manipulación dos poderes fácticos, ceder a nosa autonomía e convivir coa pereza moral (e física, explicitada nas 24 horas semanais de sofá ante a TV ou Internet e redes sociais do cidadán medio). O neoliberalismo explota esta situación, cóbrenos os ollos co “veo da ignorancia” da mercadoría, toda a nosa moral e toda a nosa ansia de coñecemento quedan no chan ao pé do mostrador do tendeiro; nunca preguntamos outra cousa que o prezo a pagar, deixamos de lado saberes que poidan incomodarnos ou que nos azúen a conciencia. Velaí o actual declive da Filosofía.

Se así nos comportamos a cotío, cando temos que escoller aos nosos representantes tendemos a maximizar estas actitudes. Fabulamos realidades virtuais, imaxinamos abanos de posibilidades inducidos en función de prexuízos e propagandas, tendemos a votar máis coa carteira que coa razón, abrimos un abismo entre dúas realidades distintas: o que escollo e o que deixo.

Unha “elección racional” debe ser consciente do que se escolle e do que implicitamente se rexeita cando se elixe. Se, poñamos por caso, prefiro incrementar permanentemente o meu beneficio estarei, de feito, rexeitando a igualdade, a xustiza, a equidade, a moralidade en último termo. É este un elemento digno de ser pensado antes de mercar ou de depositar o voto. O problema non é só qué ofrecen as multinacionais ou os partidos políticos, senón, qué rexeitan (ollo, non nolo van dicir). Máis importante aínda, eu mesmo, en función de que eleccións ou renuncias decido? Sei o que merco ou voto cando merco ou voto?,  prefiro non sabelo? Voto ou merco coa razón ou fágoo só coa carteira? Conste que a carteira non pensa, só pode facelo o animal que a porta, converténdose, de facelo, nun animal racional. En caso contrario viviremos na democracia dos ignorantes.

Publicado no Progreso o 3-10-2015

Teoría del héroe

Juan Carlos Fernández Naveiro

Puede que que las turbulencias de la crisis, y sobre todo las ganas de dejarla atrás, convenientemente manejadas desde el poder en período electoral, nos impidan ver dónde está lo esencial: qué es lo que queremos y qué debemos desear. En gran parte de la historia se forjaron modelos vitales para balizar la búsqueda de la felicidad y la justicia, modelos propiamente heroicos que encarnaban la virtud, por lo general una cualidad fuera de lo común construida en la lucha contra las adversidades. Hoy esos modelos mayormente no funcionan, y las perspectivas sociales restrictivas (que no parecen atenuarse) deberían hacernos pensar en lo que queremos y reajustar los ideales de felicidad (por ejemplo, desligarlos de la perniciosa idea de que un crecimiento ilimitado es posible).

¿En qué consiste una vida heroica, y en qué puede consistir hoy? Una vida heroica es lo contrario de una vida rutinaria, y frente al vacío de las horas la acción del héroe llena el tiempo, le da sentido y lo convierte en aventura, aunque esta sea insegura e imprevisible, expuesta a la intemperie como la vida lo está a la muerte. De los héroes admiramos el coraje muchas veces insensato. Pero los arquetipos vitales encarnados por la figura del héroe han cambiado mucho a través de la historia. Aunque la comparación entre mitos de distintas tradiciones culturales permitió al estudioso Joseph Campbell encontrar abundantes similitudes formales entre ellos en cuanto a las etapas de un itinerario vital, con sus ritos de separación, iniciación y retorno, el héroe moderno ya no dispone de la simplificación moral de los antiguos, esa armonía estructural que le permitía a alguien como Sócrates -el héroe por antonomasia de la filosofía- unir su destino al de la ciudad.

Ese altruismo ya no pertenece al repertorio moral del héroe moderno, el constructor de sí mismo en un mundo de valores más difusos y en sociedades menos estratificadas y autoritarias. Lo que cambia de Ulises, o Aquiles, al moderno Quijote es que el individuo es el nuevo modelo, un proceso que agudizará el individuo romántico, que cultiva su singularidad y su diferencia frente al hombre de la experiencia común. El buen salvaje de Rousseau, el líder revolucionario o el poeta maldito podrían ser algunas de sus figuras emblemáticas, figuras de la afirmación del individuo y de la potencia de su voluntad, aunque puedan ponerla al servicio de una identidad nacional o un movimiento de masas (el Che Guevara encarnaría en nuestro tiempo una figura de este tipo).

Pero el héroe propio de la modernidad ya no representa el talante vital de la cultura actual, en la que destaca más bien la figura del antihéroe. Ocurre aquí igual que con el agotamiento del género utópico desde las primeras décadas del siglo XX, que dió paso al género distópico, tan explotado por la ciencia ficción y el cine. También la literatura contemporánea es en buena parte una literatura de antihéroes, figuras que confrontan al ser humano con una vida hostil, o banal, que ya no es el marco para una progresión o realización vital sino más bien para el infortunio y el fracaso. Nada más ilustrativo que pensar en la moderna odisea de Leopold Bloom escrita por James Joyce en su ‘Ulises’, un relato muy alejado de toda moral heroica, cuya genialidad estilística no excluye lo patético de su peripecia. El Ulises moderno es por fin un hombre común, demasiado común, desnudo por dentro con sus pensamientos y deseos expuestos a los vaivenes del azar, su miseria cotidiana abierta en canal.

El héroe de hoy es también el "hombre sin atributos" (Musil), uno cualquiera, nadie. En su extremo patológico y sarcástico es el Zelig de Woody Allen, héroe de la adaptación que se mimetiza con todo y adopta la identidad y la apariencia de su interlocutor, convirtiéndose en judío entre judíos, católico entre católicos, nazi entre nazis. Se trata, hoy, de héroes desviados, inactivos, como el Bartleby de Henry Melville, que "preferiría no hacerlo", como Giovanni Drogo en "el desierto de los tártaros" (Dino Buzatti), o el estoico príncipe de Salina (el Gatopardo de Lampedusa); no héroes del mérito atesorado y el compromiso sino de la espera y la abulia, y de los azares inmerecidos.

Los héroes deben construirse hoy en el vacío de las vidas, sin redes de identidad; el héroe es así el inventor de sí mismo, el creador de la propia vida (de un modo difusamente nietzscheano). Los superhéroes del cómic y el cine expresan esa ambición, aunque sea a mayor gloria del entretenimiento de masas y la simplificación moral; pero también en la vida real encontramos esa tendencia, requerida por el discurso dominante -debes actualizarte, reciclarte, emprender-, una necesidad de reinventarse que llevada al extremo se convierte en la patología de la simulación y la impostura, como el Enric Marco desmenuzado en la última novela de Javier Cercas (que se reinventa como combatiente en la guerra civil, como líder sindical, como superviviente de los campos nazis), o como también pueden canalizar las identidades ficticias que proliferan en las redes sociales.

El desierto social que infecta nuestro modo de vida no deja grandes escapatorias. Los reclutados para la causa del integrismo islámico buscan un modo de vida salvador tan atroz como los sectarios de Aum que atentaron con gas sarín en el metro de Tokio en 1986, entrevistados por Haruki Murakami para escribir ‘Underground’, adeptos para los que la vida corriente era tristemente insuficiente. El mundo como algo disponible para exploradores y revolucionarios ha quedado atrás, y pasamos a una conciencia asediada que aprueba en secreto la misma barbarie que sufre.

Quedan muy lejos los tiempos de los héroes. Cuando todo estaba lleno de dioses el héroe encarnaba la ambigüedad de la condición humana, su naturaleza desbordada y limítrofe, "más que hombre y menos que dios", según las genealogías popularizadas por Homero y Hesíodo. Hoy ya solo cabe un héroe destronado y anómico que es en definitiva el ciudadano normal, no investido de un destino sino obligado por las circunstancias a comportarse como un héroe: la mujer que saca adelante a su familia con un ímprobo trabajo extra, el hombre que debe buscar su techo cada noche, los refugiados que atraviesan países en busca de asilo, el adolescente que contra viento y marea afronta un cambio de sexo, y tantos otros, hombres y mujeres de vida excepcional, y con ellos los que solo aspiran a gestionar su vida lo mejor posible y a hacer lo mejor que pueden su trabajo; en fin, la vida heroica del hombre normal.

Publicado no Progreso o 26-9-2015

Prostitución, o oficio máis vello do mundo?

María Isabel Sánchez Corral

Hai certos datos de interés que nos poden axudar a entender: O 90% das persoas que exercen a prostitución son mulleres, o 3% homes e o 7% transexuais; o 87% son mulleres migrantes procedentes de América Latina, África Subsahariana e nos últimos anos de Europa do Leste -aínda que coa crise as mulleres españolas vense forzadas a voltar a esta situación-; catro millóns de mulleres e nenos en todo o mundo están sendo víctimas da trata e o tráfico con fines de explotación sexual (Informe Poboación de Nacións Unidas); un 70% de homes declaran demandar nalgún momento da súa vida a prostitución doutra persoa, e 12.000.000 millóns de dólares move a industria do sexo anualmente no mundo. Segundo negocio máis importante, superando ao tráfico de drogas e de armas.

A prostitución segue sendo un tema controvertido, con moitos intereses, con distintos posicionamentos, pero cunhas vítimas claras que sofren as consecuencias nun mundo cunha tendencia a relativizalo todo e a socializar a súa normalización.

É a prostitución un traballo ou unha forma de subordinación específica das mulleres? Cal é a situación das prostituídas? As respostas a estas cuestións, tanto a nivel teórico como práctico, son as que nos dan unha visión clara sobre este tema.

No século XVIII conceptualízase a creación das sociedades a partir dun contrato. Hai unha serie de dereitos naturais: liberdade, igualdade,etc. tanto a nivel político como social pero non para as mulleres. Pregúntanse neste momento os pensadores se poden construír unha sociedade libre e igualitaria. A resposta no imaxinario político é afirmativa, nacendo así as democracias formais onde non se dá a igualdade e menos para as mulleres. Locke establece o contrato liberal: dáse un pacto de asociación pero exponse un posible caos e realízase un pacto de suxeición: eliximos un xefe e sometémonos a el. En cambio para Rousseau un home non pode decretar a súa escravitude. Para o ilustrado francés o contrato non pode ser lexítimo se unha das partes ten dereitos formais sen contidos.

Xa no século XIX Marx seguindo a Rousseau non sen certa sospeita, dinos que ante unha situación de extrema necesidade non se é libre para contratar.

A pregunta que xorde é por que un contrato que nos parece ilexítimo cando nos referimos aos traballadores, non nolo parece tanto no caso das mulleres prostituídas, tomando así unha posición liberal.

Carole Pateman no seu libro ‘O contrato sexual’ dános a clave ao explicarnos que o contrato social esta precedido dun sexual. As mulleres foron apartadas fraternalmente, sendo confinadas ao ámbito doméstico, sen dereitos. No dereito patriarcal, o contrato sexual fundaméntase no dereito de acceso ao corpo das mulleres, a través da regulación dun contrato matrimonial ou da prostitución.

Un contrato dunha prostituta e un prostituidor podería ser legal pero non lexítimo, a situación de subordinación e desigualdade é clara. No traballo retribuido o que se vende é unha actividade, sexa produtiva de obxectos (actividade artesanal ou industrial), sexa prestadora de servizos (domésticos, educativos, médicos,etc.). Non se vende nin aluga o corpo, nin a intimidade. Todo ser prosituído se deshumaniza, o escravo perde a súa condición de persoa.

A prostitución é a utilización dun corpo por un usuario para a súa satisfacción. Cómprase o acto sexual, libres para comprar e libres para vender. Nesa lóxica discursiva a seguinte liña é que o que paga manda.

Neste suposto mercado só un 5% da prostitución exércese libremente. A pregunta que nos facemos é que métodos utilizaron para as 95% restantes: malos tratos (50%), abuso sexual (53%), reclamo ficticio de traballo, peche, ameazas con violencia, alcohol, drogas, secuestros, explotación infantil...

A prostitución é un produto do sistema patriarcal onde se subordina ás mulleres. Dentro do sistema capitalista, como diría Carlos Paris coa súa acepción do panmercantilismo todo se volve mercadoría. Aséntanse así os eixos dun sistema en crise. Prostitución, armas, drogas e construción. As mafias souberon levar o ideal capitalista de «máximo beneficio a menor custo» á súa máxima expresión a través da prostitución. As drogas ou as armas necesitan investimento, as mulleres supoñen un custo cero (na maioría dos casos pagan na procura dunha vida mellor).

A prostitución xerou distintos posicionamentos. Os que se fundamentan en que é inevitable e que debe haber mulleres dispoñibles para satisfacer as necesidades dos homes. Dentro destes, por unha banda o prohibicionismo, que carga sobre as mulleres, castigándoas, baseado nunha actitude conservadora ligada a unha moral catolicista, dobre moral que consente mentres non sexa visible e evidente. E o reglamentarismo ou regulacionismo.

Este último parte desa inevitabilidade, da súa existencia ao longo do tempo, sen cuestionarse o feito mesmo, invocando un discurso naturalista. Regularízase para que as prostitutas teñan mellores condicións, para acabar coa trata. Porque é unha cuestión de mercado, hai oferta e demanda, polo tanto hai que regular. Eses son algúns dos argumentos dos que defenden a regularización. Pero o que nos atopamos é que a regularización só significa a liberdade do cliente, nunca da prostituta e a institucionalización do proxeneta. Leva á identificación permanente das persoas prostituídas (tarxeta sanitaria) e o acotamento dos espazos (macroburdeles), vertebrando así dous eixos: O mal social e a saúde -acta para o consumo? Identificación de proxenetas organizados baixo o nome de Anela-. O que se regulariza é o proxeneta que poderá cotizar en bolsa, como en Australia, e o branqueo de diñeiro.

Pero tamén haberá que asumir as consecuencias. Se o corpo é un obxecto entón pode mercantilizarse establecendo a asimetría nas relacións, non somos iguais, polo tanto: as mulleres somos obxectos, pódesenos comprar, servimos para a satisfacción dos homes. Estariamos regulando a submisión e neste contexto non poderiamos educar na igualdade. O único que se faría lexitimando a prostitución sería convertela nun instrumento de control patriarcal e de suxección sexual das mulleres, cun efecto negativo non só sobre as mulleres e as nenas que están na prostitución senón sobre elas como grupo. A función sería estar ao servizo sexual dos homes. Podemos educar na igualdade con mulleres detrás de escaparates como mercadorías, ou haberá futuro laboral para as nosas fillas?

Por último, o abolicionismo define a prostitución como unha forma de violencia de xénero, cuestionan as leis reglamentaristas, non separan tráfico de prostitución xa que o tráfico abastece os prostíbulos. Avogan para que o poder público interveña contra os que organizan, promoven e inducen á prostitución. Crear unha rede de protección sobre e para as mulleres prostituídas dándolles os seus dereitos a través de políticas públicas. Visualizar o prostituidor xa que non se pode considerar unha forma de lecer senón de explotación e excravitude. A prostitución é froito do patriarcado e hai que combatela, pero iso significa dotar de dereitos económicos, políticos e sociais ás mulleres prostituídas.

Publicado no Progreso o 19-9-2015

¿Xa empezou a próxima crise?

Gonzalo Pérez López

O anuncio de que a crise rematou por parte dos que interesadamente a provocaron e xestionaron vén coincidir co inicio da crise seguinte.

O capitalismo deseña ciclicamente as súas propias crises, ás que dota de diferente profundidade e obxectivos concretos, segundo a súa comenencia en cada caso. Independentemente da énfase que poña en algún obxectivo puntual, todos obedecen ao gran obxectivo xeral: a súa reprodución constante como sistema dominante mediante a realización da súa esencia, que non é outra que a acumulación e concentración de plusvalía e a imposición da idea, concomitante coa anterior e potencialmente lexitimadora, de que fóra del non hai alternativa posible.

Co plan quinquenal de desmembramento social que o capitalismo aplicou con saña no noso país e que, a efectos propagandísticos e infusión de medo, denominou crise, lograron retrotraernos máis dun cuarto de século en liberdades e dereitos e a sinerxía entre o incremento escandaloso de ricos e a acentuación da desigualdade, recoñecida por todos os organismos internacionais, parece confirmar o éxito da operación emprendida.

Realmente o que padecemos non é unha crise senón que, pola violencia dos cambios que produciu e polos funestos efectos que ocasionou nas vidas da maioría da poboación, ben podería catalogarse de revolución, pero este termo é celosamente custodiado para o seu uso restrinxido e banal polos donos do mundo e, por ende, das palabras.

Entón, ¿en que momento estamos do proceso cíclico aludido? Para detectalo sigamos unha serie de pautas básicas. Así, observemos se os salarios se sitúan ó nivel de décadas atrás e inciden cada vez menos no costo do produto, se unha parte importante da poboación en idade de traballar (xoves porque aspiran a independizarse e maiores porque temen non ter outra oportunidade) está disposta a facelo en absoluta precariedade, con horarios, dispoñibilidade e desprazamentos deshumanizadores, se a protección da saúde empeza a formar parte do mercado en detrimento da súa orientación universal e pública, se empezamos a convencernos da necesidade de contar cun seguro privado, se cada vez máis xente retrae parte do que necesita para vivir dignamente para contratar un plan de pensións, se os centros de ensino público se conciben como lugares de aparcamento para os desherdados do sistema para garantirlle a reserva permanente de man de obra barata e se o medo paralizante e a resignación se van apoderando de nós e buscamos supostas solucións individuais, insolidarias e efémeras no canto das colectivas, solidarias e duradeiras. Se todo isto é observable, a reiteración teimuda da mensaxe de que a crise está practicamente rematada, será o sinal inequívoco de que, simultaneamente, comeza a próxima.

A necesidade de manter as formas no ámbito político, cunhas eleccións no horizonte próximo, obriga a frear calquera alternativa crítica que poida agromar e, co fervor do coro mediático ao seu servizo, apuntalado por estómagos agradecidos de variada condición, préstase a proclamar que, aínda que faltan certos retoques para contentar ás ‘institucións’ (como chaman agora para rebaixar a intensidade psicosonora ó que chamaban troika en pleno auxe da inoculación de medo), a crise está superada, pero que hai que impedir que ‘radicais’ de variada condición deturpen «a obra que construímos co esforzo de todos(?)», alimentando constantemente a expectativa de que o crecemento macroeconómico empezará a notarse tamén na economía familiar. E así garántese a secuencia inexorable do proceso cíclico: facer que apunte unha lixeira, progresiva, pero non xeneralizada melloría no día a día dos de a pé, só para cubrir necesidades do sacralizado mercado, convencernos de que o sacrificio conduce á felicidade (bendito capitalismo que nola permite porque, aínda que as veces aperte, nunca afoga), medrar sen control, xa somos felices, consumir desaforadamente, mercar e tirar sen límite,… necesidade dunha inflexión, hai que reconducir a situación, ollo con tanta medranza (viviamos «por riba das nosas posibilidades»), provocar medo á posible crise, asumir a necesidade dalgún axuste ou, en eufemística pirueta, ‘elemento corrector’, oficializar a crise e aplicar un novo axuste duro para os de sempre. E, así, repítese, con matices segundo as necesidades do momento, sen solución de continuidade.

Polo tanto, estas crises moi pouco teñen que ver coas provocadas por desastres naturais, dinámicas ou situacións imprevisibles. Se foran desta índole, faríase unha análise seria das causas reais que as orixinaron e adoptaríanse as medidas pertinentes para tratar de evitar outras similares. Non teñen tampouco o sentido que se lle puido dar en certos momentos históricos de esgotamento dun modelo económico e social e a necesidade de ser substituído por outro. Non é o caso. Aquí o sistema non só non se cuestiona, senón que sae reforzado e os seus custodios non teñen reparo en levarnos á mesma situación de partida se lles resulta beneficioso.

Pero o rebumbio da presente crise, ficción para os que a planificaron, realidade para os que a padecen, operou, ademais, como cortina de fume para imposibilitar calquera reflexión e agochar a auténtica crise: a ecolóxica e de desregulación do crecemento, a de distribución desigual da riqueza e a de menosprezo social dos valores morais universais.

Así, entón, se queremos intentar romper o perverso ciclo, non agardemos polo imposible remate da crise e, aplicando o proverbio chino, escavemos o pozo antes de ter sede.

Publicado no Progreso o 10-1-2015