O valor do trauma

Juan Carlos Fernández Naveiro

                      

“La cordillera”, un recente thriller político que deriva cara a intriga psicolóxica (Santiago Mitre dirixindo ao gran Ricardo Darín) ten unha secuencia sorprendente: a filla do protagonista, unha moza que arrastra un pasado conflitivo, é sometida a sesións de hipnose nas que afloran recordos dun pasado familiar que ela non puido ter de por si. Sorprendeume esa idea do recordo traumático asociado a experiencias alleas que nos enlazan cos antepasados e, máis aló, coa comunidade de orixe na que cada un -para ben e para mal- insérese, esa “estraña comuñón do destino” á que se refería Carl Gustav Jung.

Atopei a mesma idea elaborada desde a ciencia no libro “Más allá del Yo” do psicólogo Mario Salvador, onde aparece a «transmisión transxeracional do trauma», referíndose ás experiencias e recordos dunha comunidade que pasan de adultos a nenos e chegan a incidir na propia herdanza biolóxica -estúdao a epixenética-, podendo impactar en forma de disfuncións de todo tipo: enfermidades, violencia, incremento da morbilidade.

De charla un día co autor sobre esta cuestión saíron a relucir exemplos de prisioneiros dos campos de concentración nazis que deron forma a unha certa “memoria xudea” dos campos que se reactualizaba nos seus descendentes, e no seu libro menciona a potencia traumática do recordo dos “paseados” da Guerra Civil, ou dos emigrantes que confiren unha identidade borrosa e desarraigada a moitas familias en Galicia.

Levando o tema ao meu terreo, concordamos en que o trauma non era unha categoría só patolóxica senón que definía á condición humana como tal, porque todos somos produto de experiencias potencialmente traumáticas e das maneiras en que as resolvemos ou se enquistan na nosa psique, e as nosas aprendizaxes funcionan no fondo como terapias ou paliativos.

Pero á marxe do seu potencial significado antropolóxico, dada a súa capacidade para conformar memorias colectivas o trauma convértese en material propicio para un uso político, como saben ben os líderes de opinión e o nacionalismo de calquera tipo soubo aproveitar, elaborando discursos con forte carga emocional que remiten a antigos conflitos sen resolver. Como os soños elaborados a partir dun contido latente descoñecido, son discursos remisos á argumentación racional.

Esa carga emocional confire ao nacionalismo a forza dunha relixión, cos seus mitos de orixe, os seus mártires e as súas bandeiras, as súas fronteiras e as súas promesas de redención. Armado así de certezas o home disponse facilmente ao combate, mentres o diálogo e a dúbida -que son o terreo da verdade- son tachados de morneza. 

Para superar un conflito enquistado fai falta atopar unha terapia adecuada que o faga accesible ao discurso da razón, isto é, elaborar o trauma e traelo á conciencia; así se adquire «resiliencia», que inclúe a súa dose de aceptación do real. Como afrontar un trauma histórico? Neste caso no real que habería que asumir entra en xogo o outro -o non crente, o estranxeiro, o que non se sente patriota- como parte dun terreo necesariamente común no que establecer mediacións.

O diálogo cumpre esa función de hipnose colectiva que o noso país está a necesitar, se non queremos regresar cada un á trincheira da súa identidade. No libro de Mario Salvador atopo citadas dúas ideas que poden servir como marco para esa necesaria reprogramación. Unha do pioneiro da intelixencia artificial Marvin Minsky: “A principal actividade dos cerebros é cambiarse a si mesmos”; pero como tamén dicía un mestre zen: “Esfórzate por non ter demasiada esperanza nin demasiado medo”.

Son ideas operativas para superar unha situación traumática pero que tamén poden ter eficacia política: cambiarse un pobo a si propio é un acto de soberanía que pode chamarse reforma constitucional, refundación do pacto social ou dereito a decidir (as fórmulas poden variar), e non ter demasiado medo nen demasiada esperanza significa confiar no futuro, pero non empeñarse en roturalo coa obsesiva precisión dun arquitecto totalitario. Por tanto son nomes desa “terra incógnita” que chamamos liberdade, que,  como o trauma, debe asumirse como condición básica da existencia humana.

Publicado no Progreso o 18-11-2017