Líricos, épicos e dramáticos (estilos de pensar)

Juan Carlos Fernández Naveiro

Que me perdoen os puristas dos xéneros literarios pero este non é un artigo filolóxico. Trata de "tipos ideais", no sentido que lle deu Max Weber á expresión, modelos que reúnen un conxunto de caracteres identificable, aínda que non se dean exactamente así na práctica.

"A infancia é habitualmente lírica, estamos aínda inflamados de ego, somos egocéntricos e os sentimentos propios actúan como unha barreira infranqueable. Nos nenos é esperable que estean á merced dos fluidos que percorren o medio interno —a súa bendita heteronomía—, pero de maiores iso é bastante máis molesto, aínda que non por iso menos frecuente; nas rúas, oficinas e redes sociais proliferan cansinos cantos a min mesmo" (con perdón de Walt Whitman) que enxalzan as virtudes supostas de calquera, xente polo xeral propensa a estar airada e ser intransixente. A polarización e o radicalismo serían síntomas da mala lírica destes tempos.

Se os líricos viven na inxenuidade de crer que os seus sentimentos son o real, os épicos teñen a arrogancia (propia da xuventude) de crerse investidos dun relato (‘epos’) que o explica todo e para todo atopa dentro del xustificación apropiada, todo revirte a autoconfirmar as opinións previas. O épico deu o paso á razón, pero se embarca nunha razón delirante, cega e xorda a todo o que non sexa ela mesma; pasou do eu ao nós, pero da curso a un nós excluinte. Decreta a insuficiencia do real e crese investido dunha misión redentora. Mentres o lírico tende a recluirse no privado e a considerar que non hai nada máis alá (algo moi propio da infantilización da sociedade de consumo), o épico tende a invadir o público co seu relato e afogar a disidencia privada. No límite son «o zombi e o fanático», figuras coas que hai anos remataba Alain Finkielkraut o célebre e polémico libro ‘La derrota del pensamiento’.

Máis alá da exaltación do sentimento e da opinión queda o estilo dramático, a construción dun equilibrio inestable entre o privado e o público, entre o sentimento e a razón, a serena desesperación da madurez, o drama de vivir. Finalmente somos personaxes entre personaxes, portamos identidades precarias que só se definen polos seus actos e palabras, mentres o ego vese continuamente exposto ás contixencias dos outros, precisado de se reconfigurar, como un relato inacabado.

O estilo dramático oscila á súa vez entre dous extremos antagónicos, o tráxico e o cómico, que tamén poden mesturarse nun único estilo (traxicómico). Son dúas formas de saírse dos corsés da identidade, de expoñela a forzas que nos desbordan e nos cuestionan. Por eso o dramático é autocrítico, virtude da que son rigorosamente incapaces os líricos e os épicos; porque repara en que nin os sentimentos privados nin a razón común son materia suficiente para construir un refuxio que poida ser habitado e compartido.

Para iso é preciso romper as propias cadeas; para transcender as alturas do idealismo centrado no "ego" (no extremo: para fuxir do despotismo autista do zombi e o fanático), Deleuze distinguía dous modelos, por un lado o discurso das profundidades, o tráxico que nos abisma no indiferenciado, e polo outro o humor, un discurso que transcorre nas superficies e non se deixa atrapar por ningunha significación ríxida, discurso do absoluto singular. Pero opóñense menos do que poidera parecer porque ambos exploran límites, constatan o inabarcable do destino humano, o radical absurdo de vivir.

Son estilos de pensar pero ante todo son estilos de vida. Todos somos en grao variable líricos, épicos ou dramáticos según épocas ou circunstancias, e xestionamos como podemos esas mesturas. Que cada quen avalíe a súa figura no espello. Do que se trata, como lle di Marco Polo a Kublai Khan ao final de ‘Las ciudades invisibles’ de Italo Calvino, é de "saber recoñecer quen e que, no medio do inferno, non é inferno, e facelo durar e darlle espazo". Pero non é tanto unha elección como unha aprendizaxe.

Publicado no Progreso o 20-1-2018