Democracia e capitalismo: maridaxe imposible

Gonzalo Pérez López

O capitalismo financeiro que se impón hoxe sobre o produtivo  xa non ten necesidade de botar man do pacto capital-traballo, eufemisticamente estado de benestar, para manter o dominio. Abonda coa especulación para afondar nas desigualdades varias  que o nutren. Triunfante como modelo único, sen contrapesos estatais que o modulen, confirma a incompatibilidade, por definición, entre capitalismo e democracia real. Apelidar real á democracia permite diferenciala desa impostura que supón a democracia meramente formal como recurso para adormecer ós aspirantes a cidadáns mentres se incautan da súa capacidade de pensar, decidir e elixir.

Establécese mundialmente a hexemonía capitalista en sinerxía coa degradación democrática. España, a maiores, arrastra  un lastre de partida, aínda hoxe sen eliminar. Non se produciu unha auténtica ruptura coa ditadura e os prebostes do franquismo manteñen intacta a influencia económica (véxanse os apelidos dos consellos de administración das grandes empresas) e política (un ministro con Franco, que asumiu sentencias de morte de opositores,  foi ministro nesta democracia e  presidiu Galicia durante 15 anos sen bochorno xeral). Os poderes fácticos, coa banca e a Igrexa ó fronte, conservan, arrogantes, prebendas e influencia e a liñaxe segue condicionando demasiado a realización persoal.

A democracia non é posible fora do marco dun Estado de dereito que asegure a dignidade de todos mediante a  realización práctica dos dereitos humanos. Pero a repetición ritual de “España é un Estado de dereito” como parapeto formal para acalar e humillar á cidadanía, non asegura que o sexa realmente; e substantivamente nono é, converténdose nun exabrupto conceptual, como intentarei evidenciar.

A necesidade de optar polo mal menor ante o perverso dilema ofrecido (si á constitución ou involución), levou a referendar a Constitución de 1978, na que colaron elementos antidemocráticos (monarquía e rei avalado polo ditador, entre outros) e artigos programáticos nunca desenvolvidos plenamente. Que os herdeiros do franquismo e os demócratas de salón a teñan embalsamada, abrazándoa hoxe sen pudor, ponnos sobre aviso.

A realidade corrobora a inexistencia de facto da esixible división de poderes. Basta  observar o que maquinan as elites, para acadar un poder omnímodo, sen divisións nin fisuras, poñendo especial énfase no control do poder xudicial, coa aquiescencia sen rubor do executivo e do CJPJ, ese ente opaco, corporativista e ao marxe da cidadanía, que desfigura o mandato constitucional. Sen un sistema xudicial  autónomo e equitativo non hai garantías democráticas.

As leis promulgadas nas plutocracias nunca teñen como horizonte o interese xeral  porque a correlación de forzas no poder lexislativo é moi favorable aos intereses desa minoría que emprega a lei como instrumento para perpetuar o dominio. Pero, ademais desta eiva de orixe, a pregoada igualdade ante a lei é unha quimera. A reiteración na desigualdade de trato, en función do poder do transgresor, que adoptan certos encargados de facela cumprir, é asumida pola dócil cidadanía entre o escándalo reprimido e a resignación por impotencia. A diferente actitude da Fiscalía ante delitos similares e as resolucións do Tribunal Supremo, capaz de reinventarse e corrixirse a si mesmo para protexer aos poderosos, provocan un maioritario e razoable temor ante o poder xudicial en xeral.

Unhas oposicións memorísticas e enfundar a toga, sen máis, non avalan o equilibrio psicolóxico e a equidade imprescindibles dos xuíces. Pouco cabe esperar dalgúns presuntos garantes da democracia que a infravaloran e desprezan co clasismo, xenofobia, machismo e homofobia que destilan moitas das sentencias que ditan, sen a corrección e explicación institucionais ás que os cidadáns teñen dereito. Percibidas como arbitrarias, moitas decisións do poder xudicial provocan desconfianza e inseguridade, precisamente o contrario do demandado  en democracia.

Se engadimos o secuestro polas elites dominantes tanto dos medios como da participación directa dos cidadáns, o transformismo e a corrupción consentidos e indultados na práctica política, a ausencia intencionada da educación en valores cívicos e a provocada amnesia histórica, a erosión actual da democracia resulta tan comprensible como abominable.

O apoio maioritario das decisións non as lexitima, porque a democracia  non pode ser unha mera técnica organizativa do estado, senón que esixe respecto á dignidade persoal, liberdade, solidariedade, igualdade e xustiza social; é dicir, a antítese do capitalismo. Democracia sen valores morais é, cando menos, autoritarismo; sen utopías e ás costas da sociedade civil, un despropósito.

Dado que a dinámica actual non é propicia para reverter a situación descrita, se a sociedade civil quere revalorizarse, non deberá facer algo máis que esperar submisamente algunha graciosa dádiva do poder absoluto?

Publicado no Progreso o 29-12-2018

A querela das mulleres

Mar Carballo Cela

Cristina de Pizán (1364-1430) foi a primeira muller, da que temos constancia, que se enfrontou publicamente a través dos seus escritos a toda unha corrente literaria misóxina, que reproducía a imaxe patriarcal da muller como un ser por natureza inferior e de índole moral degradada. Herdeira da visión que Aristóteles trasladara do sexo feminino nos seus escritos, esta tradición caracterizábao como proclive á mentira e ó vicio, que a través de tretas varias arrastraba ós homes a condutas reprobables. Aristóteles era toda unha autoridade na Idade Media, sendo as súas obras referente indiscutible para moitas cuestións da época.

Esta imaxe da muller, reforzada polo cristianismo, aparecía nas obras literarias medievais de maneira xeneralizada e, en concreto, foi un poema amoroso (“Roman de la Rose”), de gran sona, o que serviu de detonante para que de Pizán decidira escribir a súa réplica: “A cidade das damas”. Nela argumentaba que só a ausencia de educación, e non a súa natureza, mantiña ás mulleres nunha posición subordinada. A obra de de Pizán inicia o que se deu en chamar a “querela das mulleres”: unha disputa intelectual na que partidarios e detractores dos dereitos femininos se enfrontaron a través de escritos diversos ata o século XVIII.

Debemos preguntarnos se esta cosmovisión humana, presente ó longo de tantos séculos, se pode dar hoxe por erradicada. Coido que moito temos aínda que falar sobre os estereotipos de xénero na literatura e, sobre todo, nos medios audiovisuais. Relatos de ficción que, como di Pilar Aguilar, son fonte de realidade ó trasladar patróns de conduta a través do comportamento dos seus protagonistas. Os ecos daquela literatura antiga e medieval seguen resoando no noso inconsciente colectivo, construíndo a nosa identidade. Espellos distorsionados nos que aínda nos seguimos mirando e que teñen graves consecuencias na nosa vida cotiá: acaso non se cuestiona ás vítimas de agresión sexual incluso a través de preguntas tendenciosas na mesma sala de xuízos? Non se cuestiona tamén a Lei de Violencia de Xénero pola posibilidade de denuncias falsas, algo que non sucede con ningunha outra lei? Cantas veces oímos que as mulleres, cando somos malas, sómolo máis que os homes?...Tentadoras e mentireiras, seguimos sendo xulgadas pola atenta mirada masculina que pon nome a todas as cousas desde a súa “natural autoridade”.

Ó principio foron Pandora e Eva, desobedientes, sedutoras e enganadoras: dous símbolos da nosa tradición cultural que nos convenceron de que foi a muller a que introduciu o mal no mundo. Agora son as súas fillas, eternas personaxes secundarias de renovados mitos, amantes de novos heroes, as que se asoman desde as páxinas dos libros e as pantallas da televisión e dos cines para recordarnos que todo debe seguir igual. Os libros din que nada relevante fixemos na historia; os anuncios televisivos, que a credibilidade ten voz masculina e que o noso valor fundamental reside na sexualidade e a beleza externa; e as películas, que as aventuras e desventuras amorosas son o eixe central da nosa vida, acompañando ó protagonista como fonte de pracer e distracción.

Cristina de Pizán deixou, por cansazo, a súa réplica epistolar con autores contemporáneos sobre este tema. Gustaríame poder dicirlle que, seiscentos anos despois, a querela continúa.

Publicado no Progreso o 15-12-2018

Filosofía hoxe?

José Domingo de Prada

Comecemos cunha provocación. Vivimos en plena revolución dos analfabetos. As mal denominadas sociedades do coñecemento non son senón sociedades semialfabetizadas. Este é o logro dos tempos.

A aparición dos medios de comunicación (primeiro audiovisuais, despois dixitais) supuxeron unha transformación das relacións humanas e da aprendizaxe, forzaron novas formas de tratarnos, de entendernos, en suma, de pensarnos. Ademais, as institucións (privadas e públicas) viraron os seus intereses propios sobre esta nova forma de encontro para cimentar a súa estrutura ideolóxica de tal xeito que os avances tecnolóxicos que nun primeiro momento abrían horizontes fóronse pechando a medida que medraban os negocios.

Como ocorreu noutros momentos históricos de cambio nos que había que fundamentar estruturas irracionais, a filosofía convértese actualmente nun elemento incómodo (no ano 529 Xustiniano pecha a Academia de Atenas e os filósofos teñen que exiliarse en Persia). Hoxe as innovacións dixitais, reconducidas polas estruturas mercantís, derívannos cara a mundos cada vez máis amables, e a tecnoloxía intenta permanentemente facilitarnos a vida de tal forma que, non teñamos que expoñernos a nada nin sintamos a necesidade de saber nada. O problema, como sinala o activista  Eli Pariser, é que ao vivir nun mundo construído sobre o enramado do familiar todo o que hai resulta coñecido. Limitar tanto o mundo ten como consecuencia que non hai nada que aprender. Así, a filosofía sobra. Dende logo sobra desde a perspectiva dos manipuladores e dos negociantes. Non foi un erro que a LOMCE a minimizara e case a desterrara dos plans de estudos, foi o traballo meticuloso dun sociólogo (profesión do ex-ministro Wert) posto ao servizo dos intereses ideolóxicos e de clase (ben pagado con posterioridade, por certo), pois tal como resaltan autores como Louis Althusser, as ideoloxías son inseparables das institucións.

Temos hoxe unha reversión da situación? Laméntoo, pero non vexo tal reversión. Aínda que institucionalmente haxa certo compromiso de recuperar a filosofía, como se puido observar na unanimidade do Congreso dos Deputados solicitando a súa reposición, xa se verá en que se substancian os compromisos. Non hai moito houbo unanimidade no Parlamento Galego pedindo á Consellería de Educación a súa recuperación e só se fixo formalmente, non na práctica, co que se cumpriu a petición parlamentaria e traizoouse o espírito da petición.

A filosofía segue a ter hoxe unha consideración social secundaria, segue a verse coma un saber inútil e iso é produto dun interese concreto, dunha ideoloxía (tecnocientífica diría Habermas), dunha forma de estruturar a sociedade na que se pretende que o que hai é o que debe haber ou, en calquera caso, o mellor que podemos ter. Non é certo. Non vivimos no reino da necesidade, senón no da liberdade o que require o uso da razón. Ángel Gabilondo (filósofo antes que político) engade, ademais, o da paixón para evitar a reificación do pasado o que nos vai permitir vivir entre o probable, o posible e o discutible, é dicir, construíndo a nosa vida conscientemente, non nun mero deixarse levar.

Pensar é a forma de estruturar e acomodar á realidade, de definila e facela patente. Levamos a cabo esta actividade coas ferramentas lingüísticas, conceptuais, sensibles ou simbólicas das que poidamos apropiarnos. Pensamos para cambiar o mundo e para readaptalo ás nosas necesidades. Supoñemos que a actividade de pensar é inherente e constitutiva do ser humano. A filosofía sería entón pensamento de segunda orde, reflexión sobre o pensamento. Dado que na actualidade carecemos de tempo (o mundo evoluciona moi rápido), esta reflexión distanciada e de períodos de calma parece un luxo innecesario, ou incluso un estorbo nítido para o avance e o logro de beneficios.

Necesítase no mundo actual a filosofía?

Dende logo. Aínda que non o creamos seguimos portando lastres de prexuízos, intereses, banalidades, preguizas,... que a filosofía pode axudar a denunciar. Seguimos, coma noutras épocas, argumentando toscamente, guiándonos por modelos sociais estandarizados que se impoñen sen opción de crítica, pechando os oídos e o discurso ao diálogo e, máis específico da nosa época, pensándonos fóra do tempo, como culminación da evolución e a historia. A filosofía móstranos a nosa fraqueza, o irrisorio dos nosos dogmas e das nosas hexemonías. ‘Re-facer’ e ‘re-facernos’ son as tarefas da filosofía.

Así, a filosofía serve, e serve para o que máis importa: para facilitarnos que pensemos unha realidade distinta á que se nos dá (impón), para que artellemos os conceptos e as palabras que a posibiliten, para que estruturemos os argumentos que a sustenten, e, sobre todo, para que nos re-adaptemos a nós mesmos a esa nova realidade que construímos.

Sen pensamento non habería mundo (dende logo non o mundo que hai) e sen filosofía veriamos só aquelas siluetas en branco e negro que percorrían a caverna de Platón (incluso sen escalas de grises). A día de hoxe substituímolas polos teléfonos móbiles e as redes sociais que aloumiñan o ego constantemente. Neste eido a filosofía convértese nun elemento imprescindible, se queremos superar as escuridades impostas. A relevancia ou non  da filosofía nunha sociedade mostra a súa tolerancia, o seu desenvolvemento social e incluso material.

Publicado no Progreso o 24-11-2018