Indefensión aprendida

Elías Pérez Sánchez

Durante os anos 70, os psicólogos Seligman e Overmaier desenvolveron unha interesante teoría que, se ben nun principio serviu para explicar comportamento animal, posteriormente se mostrou con gran capacidade explicativa para un número importante de comportamentos humanos. Seligman e Overmaier descubriron que, tras someter un animal a constantes castigos e estados de shock sen posibilidade de escapatoria, o devandito animal non emitía xa ningunha resposta evasiva aínda que, por exemplo, a gaiola na que se lle encerraba tivese quedado aberta. Con outras palabras, aprendera a sentirse indefenso e a non loitar contra iso. Posteriormente o fenómeno foi refinado en termos dunha percepción de non continxencia entre posibles condutas de evasión e as súas nulas consecuencias: fixese o que fixera o animal sempre obtería o mesmo resultado negativo. A consecuencia máis directa do proceso sería a inacción ou perda de toda resposta de afrontamento. En esencia, este é o principio da súa Teoría da Indefensión Aprendida, teoría que posteriormente foi aplicada ao estudo de certos estados psíquicos emocionais e condutas humanas como a depresión, a autoculpabilidade, a carencia de autoestima, o fracaso escolar ou o maltrato feminino.

De todos os xeitos, a devandita teoría foi nos últimos anos trasladada ao ámbito social por parte de sociólogos e psicólogos sociais co fin de explicar o comportamento pasivo e fatalista da cidadanía ante o constante ataque político e económico que deteriora os seus dereitos máis fundamentais.

En efecto. A indefensión aprendida é considerada, en primeiro lugar, como unha patoloxía social en tanto que comportamento preguiceiro e conformista ante as consecuencias máis duras da crise económica actual como poden ser o desemprego, os desafiuzamentos, a pobreza xeneralizada, os recortes sociais, salariais e de dereitos que recaen nunha cidadanía que nada tivo que ver coas súas causas e que se sente incapaz de comprender as razóns polas que os seus dirixentes son capaces de inducir un estado represivo de tan dubidosa compatibilidade cos dereitos humanos máis fundamentais.

En segundo lugar, a indefensión aprendida é un estado patolóxico de medo colectivo. A activista Susan George declarou hai tempo que "España se convertera nunha rata de laboratorio capaz de soportar -e tolerar- o castigo sen mostrar síntomas de inconformismo ou rebelión social". Esta actitude é explicable dende a teoría da indefensión aprendida con certa sinxeleza: as leis, recortes e axustes sociais son administrados gradualmente á cidadanía como un veleno que a somete a unha ansiedade constante, contando moitas veces co falso lexitimador de determinados medios de comunicación e líderes de opinión, e coa finalidade de convencela da necesidade de aceptar resignada e inevitablemente a perda dos seus dereitos. É o que se entende como "a doutrina do shock", a saber: a finalidade última de semellante acción política (e manipulación mediática) estaría encamiñada a prostrar á cidadanía nun constante estado de shock provocando o temor, a parálise social, a inacción, a perda total de motivación, a renuncia á esperanza de alcanzar as metas desexadas e o abandono da posibilidade da mobilización social co fin de mellorar a situación social e económica na que vive. En suma, trataríase, pois, de xerar na cidadanía un estado de desesperanza aprendida, de fracaso interiorizado, de parálise emocional e de medo patolóxico e colectivo.

A estratexia é clara. O medo, esa emoción básica que nos paraliza, está sendo utilizada politicamente como instrumento, por parte do neoliberalismo (que é, indubidablemente, bastante máis que unha teoría económica) co fin de alcanzar os seus obxectivos. E faino dun xeito eficaz demostrando tamén que o medo pode chegar a converterse nun constructo social e cultural intencionado e inducido.

Que facer ante esta situación? Seligman e outros autores apelan ao optimismo como recurso para elevar a esperanza; apelan á perseveranza e á convicción de que calquera situación, por difícil que sexa, é sempre evitable. Abandonar a pasividade e a submisión ante a realidade social na que vivimos é prioritario e para iso convén lembrar e interiorizar definitivamente aquelas palabras de John Dewey coas que nos advertía que "unha sociedade libre é aquela na que os seus membros posúen a capacidade de elección e discernimento, de comprender o que acontece no momento no que viven e de ser capaces de cambiar a súa situación se así o deciden". A resignación non parece, pois, a mellor das opcións.

Publicado no Progreso o28-9-2013