Perdedores/emprendedores

M. A. Martínez

Despois de visionar a recente película dos irmáns Cohen ‘A propósito de Llewyn Davis’, paga a pena ler e escoitar os comentarios. Hai unanimidade: versa sobre os avatares dun artista de música folk fracasado, un perdedor. Sen entrar nos detalles da narración (magnífica) e a historia (ben contada), chama a atención o uso, cada vez máis acusado, na linguaxe común, da noción de perdedor. «O mundo está cheo de perdedores» (pensan moitos); «o mundo divídese entre os que valen e os condenados a perder!» (ditamina a maioría).

Un observador inxenuo deduce que, talvez, existe unha especie de deporte social do que non foi informado, unha competición global da que non é consciente. Ou, por que non, unha sorte de carreira salvaxe (sen regras) na que as persoas están obrigadas (a sobrevivir) e para a cal son adestradas (nas leis do grupo). Tales leis establecen a igualdade de condicións, inclusive, oportunidades, no torneo. Xa que logo, os que non perden é porque o merecen. Son triunfadores, famosos, os chamados emprendedores: intelixentes, innovadores, con mérito propio (da súa propiedade) e iniciativa persoal (desenvolta a partir das súas exclusivas competencias). Os outros, sen mérito, son os asustadizos, conformistas, cómodos, indolentes talvez. Deste xeito, o grupo ergue (e xustifica) o emprendemento como modelo de acción ideal, idealizada, para todos e todas: conquistar, ter éxito, e, polo tanto, recoñecemento, diñeiro, fama (agora sinónimos).

Esta pinza perdedor/emprendedor non é va nin banal. Moito menos neutral. É un filtro ideolóxico. Simplifica a complexidade da biografía humana. Borra o desasosego en que consiste vivir. Oculta a fráxil condición de ser persoa. A consecuencia é que divide á xente en dous grupos. Por unha banda, estigmatiza a natural vergonza e ansiedade que a todos produce ser torpes, vulnerables, débiles, incapaces, e, tamén, contraditorios (estigma que nos coloca do lado dos perdedores). Mais, por outra banda, marca como prósperos os que desenvolven unha enfermiza fantasía de dominación: ser invulnerables, intocables, superiores, autosuficientes (marcaxe que sitúa a estes escollidos do lado dos emprendedores). A respecto dos primeiros, a linguaxe común aconsella sentir repugnancia allea e vergonza propia. Cara aos segundos, admiración culpable e veneración cega.

Os termos empregados nesta descrición non son esaxerados. A filósofa Martha Nussbaum, na súa obra ‘El ocultamiento de lo humano’ (Katz Editores), insiste en que o obxectivo de converterse nese «home ideal» supón unha ficción de control nun mundo que un non controla realmente. É a vida mesma quen se ocupa de desenmascarar esa ficción cada vez que o futuro triunfador sente fame, cansazo, nervios, malestar físico ou temor. Así, na psique da persoa que vive ese delirio de triunfo xérase unha vaga de vergonza que proxecta sobre os demais aos que, en consecuencia, chama perdedores. Manifestar publicamente que eses perdedores son a causa dos seus males (e de todos os males sociais) e, polo tanto, que se precisan eficaces programas de emprendemento, tan só é dar un paso máis.

Non resulta difícil comprobar que a pinza perdedor/emprendedor subordina e estigmatiza a millóns de persoas (os perdedores). E condena ao padecemento psíquico a uns cantos miles (os emprendedores) que devecen por reinventarse infinitas veces nunha vida finita. A pinza antedita é un dos vehículos dunha mercadotecnia lingüístico-política que inocula doses (letais) de ansiedade social, tensa (e pon en perigo) a convivencia pacífica, envilece (corrompe) os pactos cooperativos, e, por exemplo, fai da confianza (e a lealdade) unha estratexia calculada. Ademais, e sobre todo, permite ás elites dominantes ocultarse con máis efectividade, permanecer alleas a calquera tipo de ameazas ao seu goberno global (económico, moral, lingüístico).

Todo isto cambia se contemplamos aos seres humanos como persoas necesitadas de vínculos e axuda, de tranquilidade psíquica e saúde física. Seres que precisan (precisamos) dun rico soporte material e moral, e cuxas capacidades e dignidade están atadas á súa (nosa) condición mortal. Esta énfase ético-política no natural desamparo e desvalimento do humano, non supón humillación nin reclama piedade, compaixón. Mais ben sinala a obriga de protexernos e coidarnos mutuamente. Debe ser percibida como un aval da historia da especie humana. Un punto de partida irrecusable a ter en conta nos principios políticos básicos de calquera gobernanza humana (non técnica, dominadora) da sociedade.

Neste asunto non está de máis lembrar as atinadas consideracións do filólogo Víctor Klemperer a propósito da linguaxe nazi en ‘LTI. La lengua del Tercer Reich’ (Editorial Minúscula). Logo de analizar decenas de casos de impregnación, incrustación, contaminación, da lingua alemá por unha linguaxe excluínte (vexatoria, alleante, hostil), e, simultaneamente, heroica (competitiva, bélica, deportiva até o paroxismo), Klemperer conclúe: a linguaxe do vencedor non se fala con impunidade. Nesa linguaxe respírase, aliméntase, pénsase. E, para a nosa desgraza, un pode rematar por vivir segundo ela.

Publicado no Progreso o 1-2-2014