Subversión moral e cambio social

Gonzálo Pérez López

Coa mesma precisión milimétrica coa que os tiburóns do capitalismo calculan os seus movementos especulativos, calculan tamén as estratexias que conducen á anulación do pensamento racional autónomo da maioría da cidadanía, complementando a concepción marcusiana do pensamento unidimensional coa versión do pensamento único de Ignacio Ramonet, o que supón a aceptación do economicismo neoliberal como único modelo intelectualmente aceptable, que o mercado é o tótem e a panacea para acadar e distribuír os recursos e que a economía prima sobre a política. Así a globalización económica, a competitividade excluínte, o adelgazamento interesado do estado social, demonizando o público e privatizando todo o que sexa susceptible de incrementar as plusvalías das elites dominantes mentres se condena á miseria a millóns de persoas, son as consecuencias deste mantra ideolóxico ritualmente repetido e universalmente imposto pola implacable lóxica capitalista.

Cando aquel «Non hai alternativa!» do thatcherismo deu saída a etapa final cara a súa definitiva supremacía mundial, o neoliberalismo despregou toda a súa capacidade depredadora e non se limitou a actuar no ámbito da estrutura económica senón que, como cabía esperar, atacou directamente ó compoñente esencial do ser humano como tal, a súa dignidade. Sen renunciar á violencia directa cando considera oportuno dar un golpe de efecto, hoxe, coa meta practicamente acadada, prefire simultanear, en terminoloxía de Galtung, a violencia estrutural que degrada a vida da maioría da poboación mundial, impedíndolle gozar dos dereitos básicos para satisfacer as necesidades máis elementais, cunha violencia cultural que leva a xustificar ás outras e mesmo a inhibir a posibilidade de resposta dos que as padecen, destruíndo sistematicamente a súa capacidade de pensar e actuar autonomamente en calquera das dimensións humanas, con especial énfase na moral.

Así, a desmoralización, na dobre acepción académica de perda da moral e do ánimo, expándese sen límite, alimentada por aqueles que saben que esta depravación é directamente proporcional ó incremento dos seus beneficios.

Tan analiticamente inxenuo sería pensar que a elite dominante se vaia a autoinmolar, renunciando ó seu poder omniabarcante en pro dun reparto equitativo da riqueza, como contemplar a posibilidade de que unha decidida acción da maioría da poboación mundial que padece o desequilibrio provocado pola minoría hexemónica, propicie un cambio social orientado á realización práctica dunha xustiza global.

Corren tempos difíciles, sen dúbida, para os que aínda pensamos que outro tipo de convivencia universal, a única que racionalmente ten sentido como tal, é unha utopía realizable e irrenunciable, agás que se acepte a deshumanización irreversible como fracaso definitivo da especie. Todo parece invitarnos a buscar refuxio nun pesimismo paralizante, compartido cos afectiva e ideoloxicamente máis próximos a nós.

Se o que nos anima é superar esta deriva, só caben dúas opcións: unha revolución social mundial, tan desexable como cientificamente inviable hoxe, e que non garantiría por si mesma a permanencia no tempo do obxectivo de xustiza, ou iniciar un longo e arduo camiño para mudar a situación subvertendo o modelo de relacións humanas imperante como resultado da asimétrica distribución do poder. Non se trata dunha disxunción excluínte, xa que a opción pola segunda vía suporía de feito unha revolución social asentada sobre piares seguros e con vocación de perfeccionarse e perdurar no tempo.

Aceptadas estas premisas, parece obvio que a educación, entendida como tarefa pluridimensional e permanente, ten que xogar un decisivo papel no logro dos obxectivos propostos. Unha educación que vaia moito máis alá da escola institucional, aínda que a implique, que supón un reto universal no que os que manteñen a conciencia crítica, intelectual e, polo tanto, moralmente comprometidos, están obrigados a realizar un labor pedagóxico que axude aos cidadáns a deconstruír eficazmente o modelo de relacións configurado pola elite económica, provocando a necesidade de liberación. Os que acaden este nivel asumirán a responsabilidade de repetir o proceso con outras persoas e grupos, propagándose mimeticamente esta secuencia ata crear unha conciencia colectiva de que outra forma de convivencia é desexable e posible.

Pero son tan poderosos os mecanismos dos que dispón o capitalismo para impoñer a súa lóxica e frear calquera alternativa por moderada que sexa, que aqueles que asuman o compromiso de participar na longa marcha terán que desenvolver antes un nivel aceptable de resistencia á frustración.

Por unha parte, a pléiade de intelectuais orgánicos do sistema está permanentemente entregada a súa obstinada tarefa: monopolización dos medios, expansión do fundamentalismo económico, distorsión da realidade e música celestial para posibilitar o emprego implacable da ‘gota china’ que facilite a xustificación do sistema que os engorda.

Por outra, un grupo dos xa escasos supostamente comprometidos coa busca doutro modelo social, contraditoriamente imbuídos do efecto paralizante do sistema que pretenden combater, manteñen unha actitude timorata, canalizando a súa frustración a través dalgún xogo floral na rede, pero aceptando como irremediable o secuestro preventivo da moral, e particularmente da linguaxe moral, como parte da estratexia da ideoloxía dominante tendente a potenciar a alienación xeneralizada. É especialmente significativa a desaparición do nivel de uso habitual de termos que como moral e inmoral (criterios para construír a escala de valores individual e colectiva), xustiza (ideal moral universal de relacións interpersoais), equidade (dereitos e deberes distribuídos de xeito moralmente xusto), revolución social (como xiro moral radical imprescindible na organización social que permita levar á práctica os ideais anteriores) e obxección de conciencia (desobediencia á lei por convicción moral), supoñen a expresión conceptualizada da única vía para reorientar as relacións intersubxectivas. Isto parece confirmar o trunfo da imposición do pensamento único que, ao non asumir como esencial á dimensión moral do ser humano, non necesita de palabras que a expresen nin de intercambios comunicativos que a socialicen.

Para superar a razón degradada pola súa propia instrumentalización e desmitificar e desenmascarar o modelo hexemónico, ademais dunha lectura crítica do mesmo, urxe priorizar os valores orientados a reinventar a razón emancipadora e rescatar o sentido humanizador da moral co obxectivo de asentar as bases dun novo marco universal de relacións sociais. A elección, entón, resulta inevitable: subversión moral ou barbarie.

Publicado no Progreso o 1-3-2014