Olvido da terra

Juan Carlos Fernández Naveiro

Hai datos que son asoballantes, cifras que a ciencia vai convertindo en inapelables. Como eses 10.000 millóns, cifra crítica da poboación mundial da que fala Stephen Emmott no seu informe como director dun equipo multidisciplinar (biólogos, climatólogos, inmunólogos, ecólogos, informáticos) que traballa en Cambridge (‘Diez mil millones’, Anagrama, 2013). Dos 3.000 millóns en 1960 aos 6.000 millóns en 2000, e agora máis de 7.000 millóns, a demografía avanza a un ritmo ao que chegaremos a esa cifra máxica neste medio século.

O ecólogo español Ramón Fernández Durán adianta a cifra do colapso do capitalismo global a 2030, que marca o umbral de agotamento dos combustibles fósiles (sen entrar agora nos aprazamentos que se poidan obter pola técnica do fracking, que está trastocando o comercio mundial do petróleo).

Outra cifra clave son os 2ºC de quencemento global, marxe para conter os efectos das emisións globais de dióxido de carbono sobre o cambio climático, e que será alcanzado en 30 anos sen crecemento dos niveis de emisión (que non é o caso: desde os compromisos de reducción en Kyoto en 1997 o incremento foi do 30%, e as previsións para este 2014 son de outro 2,5%). Para manter o cambio climático por baixo desde nivel crítico habería que reducir cada ano as emisións mundiais durante varias décadas, pero iso non é en absoluto previsible; ao contrario, a cada novo informe se constata un incremento dos efectos do cambio climático na agricultura, na saúde humana, nos ecosistemas terrestres e marítimos e no abastecemento humano de auga e medios de vida. O último informe IPCC (Panel Internacional sobre o Cambio Climático) de setembro de 2014 detalla impactos nos ecosistemas nos próximos 20-30 anos. As cifras repítense e conflúen formando una figura sinistra do futuro.

O mesmo informe IPCC documenta o impacto humano en seguridade alimentar (previsións de perdas do 25% en colleitas de millo, arroz e trigo, e do 50% da pesca nos trópicos e na Antártida, de aquí a 2050), o impacto en secas e inundacións, en taxas de mortalidade, en incremento de migracións, en conflitos e ameazas á seguridade. «Non é casualidade -afirma Emmott- que en case todas as conferencias científicas sobre o cambio climático haxa unha nova categoría de asistentes: os militares».

Polo tanto o cambio climático é xa un problema político de primeiro orde, como recoñecen organismos de todo tipo, desde institucións e gobernos a empresas (incluindo as que fan negocio coa avaliación dos efectos do cambio climático). Mais a relevancia política da perspectiva ecolóxica non é algo novo porque a ecoloxía sempre tivo aspiración de novo paradigma epistémico que debería servir como marco da acción política. Xunto ao feminismo, o ecoloxismo é o marco epistémico máis incuestionable e transversal dos tempos recentes, con efectos teóricos a todos os niveis, por exemplo como único fundamento posible dunha ética non antropocéntrica, desligada da metafísica tradicional do humano excepcional e sobrenatural, acreedor de dereitos de explotación e dominio. Explotación do home polo home e expolio da Terra son parámetros dun mesmo marco epistémico periclitado, como tamén a consideración puramente utilitaria das demáis especies animais. Como dicía o filósofo Hans Jonas no célebre ‘O principio de responsabilidade’ (1979), a ética debe vincularse ao fenómeno xeral da vida, considerar tamén o non humano, e ter en conta os dereitos das xeracións futuras.

O alcance político do movemento ecoloxista garda relación co seu carácter en último termo anticapitalista, porque os problemas ambientais resultan da mesma lóxica que universaliza os procesos de acumulación e reproducción do capital e a busca maximizadora de beneficios. ¿Cómo poñer límites a iso? O concepto de sustentabilidade -que forma parte do discurso oficial desde o informe Brundtland de 1987- xoga ese papel que trata de conciliar crecemento económico e respeto ao medio ambiente, progreso material e equilibrio natural. Pero ¿é posible ese punto arquimédico, e finalmente a compatibilidade entre ecoloxía e capitalismo? Polo de pronto, ese punto medio -o desenvolvemento sustentable- tense integrado plenamente no discurso da corrección política, pero non pasa de ser un convidado incómodo no momento de decidir, por exemplo, cómo se asignan os recursos ou adonde van os beneficios do consumo enerxético.

A posibilidade da idea de sustentabilidade -é dicir, a posibilidade de compatibilizar ecoloxía e capitalismo- vese moi comprometida cando a sustentabilidade forma parte do discurso dominante pero sobre todo cando se utiliza como pretexto para, en tempos de crise, postergar a xustiza no presente en aras da sustentabilidade no futuro. Ese é un perigo que afronta o movemento ecoloxista, e o ecoloxismo corre o risco de ser unha excusa acaída para a desprotección aquí e agora da existencia e para darlle un verniz ético ao expolio organizado.

Así cabalgamos no olvido da Terra sen reparar que imos cara o abismo, iso sí, convidados a un uso ornamental da ecoloxía, e a vestir de verde para sentirnos satisfeitos practicando una reciclaxe sen fin, que ignora adrede o destino final dos nosos lixos. Sen preocuparnos moito por eles, deixándolle ao poder que vaia facendo a conta nosa o seu traballo.

Publicado no Progreso o 25-10-2014