Posverdade: a mentira inducida

Gonzalo Pérez López

 

Desde os albores da filosofía a preocupación pola busca da verdade, en todas as súas dimensións, converteuse nunha constante ao longo da historia do pensamento. A verdade como obxecto de reflexión desde a epistemoloxía (distinción entre aparencia e realidade, opinión e ciencia), a axioloxía e a ética (a verdade como un valor asociado á honradez e á sinceridade) e a filosofía política (pensar acerca da conexión entre ética e política), por exemplo, conduciu a posicións diverxentes, pero nunca á indiferenza. Verdade non é un concepto unívoco nin lineal á reflexión que provoca. Moi diferentes son as caracterizacións da mesma e as posicións sobre a posibilidade ou non de acadala, pero ninguén eludiu achegarse aos problemas que suscita.

Hai algún tempo que, enmarcada no modelo socioeconómico e político dominante, a situación con respecto ao tema está mudando e o obxectivo da busca da verdade esmorece axiña. Se a verdade non é un valor prioritario na nosa escala de valores, a motivación para buscala desaparece. Precisamente o Dicionario Oxford acaba de declarar a posverdade palabra do ano 2016, definíndoa como "a situación na que os feitos obxectivos son menos influíntes na formación da opinión pública que a apelación ás emocións e ás crenza persoais", é dicir, que a aparencia de verdade ou a mentira superan en aceptación á verdade. Aínda que contribúa á reflexión dunha realidade evidente, non é casual a eclosión do uso da palabra, nin neutral a orientación que se lle pretende dar.

Hai máis dunha década Keyes publicou un libro cun clarificador título: A Era da posverdade: a falta de honradez e o engano na vida contemporánea, no que alertaba da actitude que se empezaba a impoñer socialmente ante a verdade, ao converter a falsedade e o engano en hábito ("rutinización da deshonestidade"). Despois, autores como Alterman e Roberts ("política posverdade") puxeron de manifesto as consecuencias da aplicación da posverdade á política.

Estamos en pleno trasvase da sociedade neurotizada á psicotizada, co que isto conleva de perda de realidade, de necesidade de reinterpretala e de falta de consciencia desta enfermiza situación. Tras séculos de busca, a verdade faise cada vez máis complexa, escapando ás nosas posibilidades, polo que a reacción, como conduta defensiva, é optar por unha mentira que emocionalmente necesitamos antes que buscar unha verdade que tememos que nos desacougue e nos frustre, aínda que supoña o disfrace da realidade e o autoengano.

A posverdade e a mentira son tan vellas como a humanidade, pero a novidade é que despois de ter proclamado que entramos na era da información, suponse que facilitando acceder á verdade, aumenten os que prefiren dar pábulo ao que os aparta dunha realidade que, de descubrila, confirmaría a correlación entre os desexos incumpridos e a propia irrelevancia á hora de decidir sobre o que lles afecta.

Aínda que a posverdade podería explicar o rédito electoral que lle reporta a mentira como leitmotiv político ao goberno que padecemos aquí, a proliferación actual do uso da palabra só vén propiciado polo interese en desviar as responsabilidades no trunfo de Trump e favorecer que se asuma ese eufemismo de mentira como o resultado dunha actitude consciente e voluntaria dos que sufrirán as consecuencias desa opción que tomaron.

Convén, entón, non deixarse embelecar por tramposos analistas que practican a posverdade cando alardean de estudala obxectivamente. Hai que intentar desmontarlles a tremoia. É unha obviedade que nos EE UU, como na maioría de Europa, o bipartidismo non é a expresión de dúas alternativas esencialmente diferentes, senón a consolidación dunha única alternativa con diversa posta en escena. Os candidatos con posibilidades de presidir o país que controla o mundo representan o establishment, o sistema capitalista en puridade, aínda que coa posverdade queiran facernos crer que encarnan algo moi distinto no fondo para seguir alimentando a "ilusión democrática". A política USA e mundial seguirá sendo planeada e dirixida a comenencia desde Wall Street. Por iso, catalogar ao magnate Trump como antisistema repugna intelectual e moralmente e dá idea da degradación de certos coros mediáticos ao renunciar á verdade e á veracidade informativas.

Que a posverdade incidira no resultado é responsabilidade exclusiva das elites dominantes, aínda que estas pretendan transferila á cidadanía. O éxito de Trump hai que comprendelo no marco do incremento da desigualdade social e o empobrecemento desa rendible ficción das elites para lograr a desmovilización social que denominaron clase media, á que agora se lle desvanece o soño imposible de compartir intereses coa clase dominante. Esta frustración, xunto coa á aversión democracia abortada e o aderezo demagóxico, provoca unha reacción emocional, especialmente de medo e ira contra todo, irracional, sen valorar as consecuencias e inducida pola posverdade como recurso para atopar algunha vítima expiatoria e impedirlles ver a orixe estrutural da alienación colectiva que padecen.

É evidente a existencia da posverdade (mentira), pero unicamente a fabricada polas elites para asegurar eternamente o seu poder a base de distanciarnos masivamente dunha realidade que, se a desvelásemos, podería supoñer o fin da dominación mundial dos que a distorsionan e ocultan.

Ante a involución que entraña a crecente aceptación social da mentira, cabería rescatar a reinterpretación foucaultiana, en clave ético-política, do concepto grego de parrhesía (falar con liberdade, sinceridade e verdade) para practicala e reivindicar a busca e a expresión da verdade como única garantía moral da acción política.

Publicado no Progreso o 17-12-2016

A morte non pode ser o final

Elías Pérez Sánchez

Hai tan só uns días celebrouse o cabodano do que algúns demos en chamar ‘a semana tráxica’ da cultura galega. A finais do mes de novembro do ano pasado falecían, no intervalo de tres días, Xosé Neira Vilas, Esperanza Guisán Seijas, Xosé Alvilares Moure e Xosé Chao Rego. Nada menos.

Xosé Neira Vilas, escritor e ensaísta, voz literaria do rural galego e da emigración en tempos sombríos, personificou en Balbino, dun xeito maxistral, a crúa realidade da Galicia rural nos tempos escuros da longa noite de pedra e de inverno aterrorizada por aquela pantasma de espada e palio distinguida literariamente como Atila.

Filósofa inasequible ao desalento, a Esperanza Guisán lle debemos a introdución e difusión da filosofía utilitarista no ámbito universitario. De prestixio internacional, fundou a Sociedade Iberoamericana de Estudios Utilitaristas e a revista Télos. Feliz e xenerosa, en ocasións incomprendida (muller nun mundo profesional dominado por homes, anglófila nun espazo filosófico español fortemente xermanófilo e francófilo) transmitiunos a quen a coñecimos o seu fondo vitalismo e a súa xenerosidade.

Xosé Chao Rego, entrañable crego obreirista, fraternal e solidario, filósofo e teólogo transgresor e xenuíno dunha fe cimentada no pobo. Cuestionado pola cúpula eclesiástica, levantou bochas cos seus ensaios rebeldes e renovadores. Promotor das revistas Encrucillada e Irimia, o chairego foi un símbolo para a nova Igrexa galega de base.

Por fin, Xosé Alvilares, teólogo e filósofo chantadino, era coñecedor como poucos do pensamento filosófico. Sensible coa poesía e a literatura comprometida, era posuidor dunha lucidez intelectual asombrosa a pesar da súa avanzada idade. As súas conversas e os seus ensaios tiñan un intenso substrato ético e social. En palabras do teólogo José Manuel Vidal, "quería unha Igrexa menos parecida a unha axencia de cultos e ritos e máis construtora de comunidade". Crítico, tamén, coa corrupción política á que propinou duros ataques nas súas publicacións, foi especialmente combativo cunha Igrexa clerical involucionista caciquil, clientelar e impositiva.

Inconformistas, moi a miúdo incomprendidas, ás veces esquecidas, estas persoas deixaron, hai un ano, un profundo baleiro difícil de encher naqueles que as coñecimos e nunha cultura como a galega antes tan prolífica como hoxe escasamente fecunda. Para a cultura galega as súas mortes foron perdas irreparables, porén, lembralas é un xeito de mantelas vivas. Quedan os seus valores, os seus escritos, os seus exemplos de vida, a fortaleza do seu compromiso, a súa vitalidade e valentía. Porque a morte nin pode nin debe ser o final.

Publicado no Progreso o 10-12-2016

Reflexión urgente sobre reválidas y filosofía

 Juan Carlos Fernández Naveiro

 

Los alumnos y sus familias ya pueden respirar un poco más tranquilos, los que acaben el bachillerato este año solo se tendrán que examinar de materias cursadas en 2º curso, y no de 1º, como ocurría con la Filosofía en el proyecto inicial, una idea descabellada que estaba generando muchos problemas y que finalmente ha sido abandonada. Al final ni prueba tipo test ni valor académico ni ninguna diferencia sustancial con la selectividad de todos estos años excepto en la desaparición de la prueba de Filosofía, al no ser ya común en 2º. Un problema resuelto, a favor de los intereses inmediatos del alumnado, consiguiendo contraponerlos al colectivo de profesores de Filosofía, que llevaba años reivindicando la recuperación del carácter común de la historia de la Filosofía en 2º, un elemento que resultaba incómodo en el nuevo puzzle de asignaturas de la Lomce.

Obra maestra de la estrategia, que crea la ocasión idónea para diluir el conflicto con la Filosofía de forma que sea grata al público en general y, de paso, encaminarla a la desaparición, convirtiéndola en una asignatura marginal e irrelevante. ¡Chapeau! Muerto el perro ya no más conflicto con la Filosofía. Parece una obra maestra de la estrategia, si no estuviésemos asistiendo a la más burda improvisación en la implantación de la Lomce, si no observásemos la carencia de una idea o proyecto consistente de lo que se quiere conseguir con la educación, y su utilización como elemento de presión política o arma negociadora, subsidiada a otras políticas sectoriales (algo de reforma laboral o de ley mordaza o de Lomce, todo sea por un pacto educativo o por el empleo o la seguridad nacional)... ¡Consenso obliga!

Pero algo de diseño sí parece haber, alguna idea en torno a lo que es calidad: vaciar el modelo educativo del componente humanístico y crítico, reacio a dejarse evaluar objetivamente; convertir la educación en un proceso puramente técnico y objetivable, reductible a interacciones mecánicas y reproducibles en cualquier circunstancia, máximamente estandarizado, que coarta la innovación y se aleja de la práctica docente real: listados abrumadores de estándares de aprendizaje, con apartados, subapartados y subsubapartados, sin importar si hay tiempo para dotarlos de un mínimo de contenido. Resulta patético ver a legiones de profesores gastando su tiempo y energía en el formateo técnico de documentos que son papel mojado, inútil y muerto desde el momento en que cruzas la puerta del aula, documentos con aroma de despacho y moqueta, y no de aula, tiza y sangre caliente de inquietud estudiantil. Tests y evaluaciones externas por agencias independientes son algunas de las cosas que se han caído por el camino (es la parte de improvisación), pero el modelo sigue ahí, esperando el consenso.

No niego que parte de la responsabilidad de lo que pasa con la Filosofía pueda recaer en el ombliguismo de sectores del profesorado, empeñado en un elitismo de la pureza, de espaldas a realidades que se desprecian. A veces nos hemos buscado el ser víctimas de cierta inevitable modernización y, en cualquier caso, ahora nos espera ocupar un reducto académico y, desde ahí, someternos a un arduo reciclaje y poner en práctica una resistencia y una libertad cada vez más escasas, a la espera de que lleguen (desde fuera, al hilo de nuestro tradicional papanatismo cultural) improbables tiempos mejores, en los que se redescubra la rentabilidad (a futuro, pero hoy intangible) del saber humanístico. La filosofía, luminoso faro de los días, pero también vuelo vespertino de la lechuza que se interna en la noche.

Publicado no Progreso o 26-11-2016