Posliberdade

José Domingo de Prada

 

Nas democracias liberais de principios do século XXI a liberdade é un dos conceptos máis demandados, utilizados, invocados e incluso sacralizados, curiosamente en sociedades pretendidamente laicas. Tamén é pola contra -ou polo mesmo- un dos conceptos máis baleiros dos que dispoñemos.

Intentemos poñer algo de orde: o termo provén do latín, libertas, ‘o que ten a calidade de ser libre’. Posuír esta calidade significa que non se é escravo. Así, libres son tanto os que foron escravos, pero deixaron de selo, como os que directamente naceron libres. Estes últimos, que non tiveron que loitar pola súa liberdade e posúena de por si, son os ĭngĕnŭus. Como tales ‘inxenuos’ carecen de malicia, son nobres. Nacer libre, inxenuo, non ter que gañar a propia liberdade é un valioso engadido para o individuo, se lle supoñen entón certas calidades morais reservadas para quen nunca foi escravo, como a xenerosidade, a lealdade, a honradez ou a rectitude. O que nace libre nunca ten que apartarse desta excelencia coa que a liberdade o impregna. A liberdade devén así unha virtude natural e propia dos que sobresaen, dos mellores, areté para os gregos.

Á marxe da etimoloxía do vocábulo, a liberdade debe entenderse como autonomía, superación de impedimentos, capacidade de decisión. Polo tanto, non son libre cando outros deciden por min (Kant), cando se me impide executar as miñas decisións unha vez tomadas ou cando directamente se me impide decidir cando quero facelo. A cuestión é que toda decisión, todo exercicio da liberdade, supón unha escisión, un resolver, (decīdĕre, ‘cortar’, ‘decidir’), mostrar un dicir, unha palabra, un discurso. En grego o concepto que acubillaba ao ‘discurso’ e a ‘palabra’ era logos, que usualmente traducimos como ‘razón’.

Entran entón en relación directa os termos de liberdade e razón. A liberdade non é mera volición ou simple apetencia irracional, capricho inconsciente ou desexo do absolutamente imposible de conseguir, senón que ten o sentido de elección, vontade do suxeito, ruptura, decisión propia, modo de expresión de quen ten efectivamente a capacidade de expresarse e a fai efectiva. Porén, a liberdade desgarra (Sartre). Esta desgarradura da liberdade dáse porque supón renuncias, todo aquelo que non eliximos queda perdido. Cando decidimos, cando escollemos exercendo a nosa liberdade a meirande parte da realidade é desprezada por nós, recortámola e renunciamos a ela. En cambio, o que escollemos se integra en nós, tanto no ámbito físico como no moral, afectivo ou social. Sen liberdade estamos indefinidos, literalmente nin somos, pois nos diluiriamos nas decisións externas.

É por todo isto que nas nosas sociedades liberais -insisto, liberais- a liberdade é un ben escaso, improdutivo, desacreditado por sobreabundacia (pensen na publicidade «elixe todo», «non renuncies a nada»); pervertido por contradición (hai un uso fascista da liberdade cando se esixe para masacrar ao outro); reducido por paternalismos adocenados (cando nos asoballan cos tecnicismos dos expertos para anular a nosa capacidade de decisión sobre o que nos convén); abandonada por pereza (acomodados no sofá, ante a tele ou, a día de hoxe, enleados nas redes sociais e as realidades virtuais).

Paréceme que nos encontramos en pleno interdicto, ou o que é o mesmo cunha liberdade de pacotilla, falsa e represora que se utiliza para prohibir. Se queren actualizar a linguaxe poden chamarlle ‘posliberdade’ ou falsa crenza de que elixen, pois os manipularán despois.

A liberdade posmoderna quere elixilo todo. Basease na premisa de que un (calquera un, calquera suxeito) pode apoderarse de todo, intúe un falso dereito básico de apropiación ilimitado, e reclama para si unha realización efectiva de calquera soño. Non se decata -non quere decatarse, máis ben- de que o soño é unha fantasía, unha imaxe sen realidade, o que se denominaba antes da linguaxe posmoderna «unha phantasma». Así, a liberdade posmoderna devén fantasmada, pura charlotada, irrealidade que entretén, mentres o que hai se nos impón con man de ferro. Coa man de ferro da manipulación. Tras a ensoñación da liberdade imaxinada, a escravitude da anulación das posibilidades reais. Canta torpeza se está a tratar de disimular con estes sofismas! A patentización da actual estupidez universal non consiste noutra cousa que en pensar que se pode conseguir todo, que todo é posible e que eu elixo o que quero. Incluso presupón que cando canse desta elección, despois escollerei o contrario, sen cortes, nun todo continuo que retorna sempre ao mesmo sitio, como se o tempo non pasara (posmoderna superación do tempo que presume vivir nun presente continuo). Xa Hannah Arendt avisa contra a substitución da realidade pola «proclamación de que todo esta permitido e a crenza secreta de que todo é posible». Hoxe, esta falsificación da realidade se nos presenta de forma graficamente realista na ilusoria suposición dunha realidade virtual, mero efecto dunha técnica deshumanizada maquillada por unhas Tecnoloxías de Idiotización e Consumo (TIC?), manipuladas e manipuladoras.

Non queda máis remedio que volver sobre os nosos pasos e recuperar unha liberdade racional (Ilustrada) se non queremos que nos supriman coas liberdades fascistas, que nos amordacen coas técnicas ou que nos escravicen coas posmodernas.

Publicado no Progreso o  20-5-2017

Contra el alma y la ciudad

Juan Carlos Fernández Naveiro

El humano es un ser inquieto. Cultiva, domestica, produce, domina, y al mismo tiempo se cultiva, se produce, se domestica, se domina, esa es la fuerza y la debilidad de su cultura. Todo avance y todo progreso albergan alguna forma de ilusión, y si queda futuro este solo puede llevar a lo que un día fue origen: la naturaleza, el cuerpo.

Pero es difícil el retorno a la naturaleza. Es necesario para adquirir distancia respecto a la estupidez creciente de lo social, pero a la vez es susceptible de recaer en ella, de ser convertido en un reclamo vacío, un anuncio de cartón piedra, de neón, de silicio, porque es muy fácil vivir en una falsa naturaleza doméstica, sometida, dominada.

Lo cierto es que no podemos desprendernos fácilmente de nuestros atavismos. Asoman en nuestros viajes, nuestras diversiones, nuestra preocupación cotidiana por el tiempo que es motivo de conversaciones banales que inciden en algo que todos compartimos, nuestra raigambre en la tierra y también el agua, el aire y el fuego, porque somos manejados por fuerzas que nos sobrepasan, somos hijos de complejas interacciones geopsíquicas.

En Galicia somos hijos también de una cultura agraria y marinera que nos lleva a buscar el aire puro de los bosques o junto al mar y gozar de la proximidad, geográfica y anímica, de la naturaleza, a la que retornamos siempre que podemos en la pausas de una vida solo recientemente urbanizada.

No es solo cuestión de desconexión sino una disidencia más profunda que tiene que ver con reconectar con estratos postergados por el avance civilizador, seguir la llamada ancestral de los elementos que podemos recubrir con los horarios fijos de la producción y el movimiento perpetuo de lo social, pero no obviar ni anular, a lo sumo reconvertirla en ocio, turismo, producto de consumo.

No se trata solo de nostalgia ni de una mística de la naturaleza, al contrario, desde Henry David Thoreau, pionero de la conexión entre el arte de caminar y la desobediencia civil, hasta el ecologismo y sus implicaciones políticas, pasando por la generación beat (y el Lou Reed de "take a walk on the wild side") hay toda una corriente de rebeldía íntima frente a un mundo que nos ha hecho más inhumanos y en el fondo más desconocidos para nosotros mismos. Desde ahí la naturaleza indica una línea de fuga y un rechazo del poder que rompe con lo social y nos sitúa fuera de la reciprocidad y el contrato, expuestos a la soledad, emplazados a la autosuficiencia. Obligados también al cuidado de sí y del entorno.

Así que si la filosofía es hija de la ciudad (polis), la naturaleza nos sitúa fuera de la polis. Los filósofos antiguos trazaban el dibujo de la polis en sintonía con las partes del alma humana, según el modelo del platónico rey-filósofo, y encarnaban en la ciudad ideal el dominio interior de la razón sobre las pasiones y la vigilancia del alma sobre los desórdenes inducidos por el cuerpo.

Por tanto el retorno a la naturaleza implica una reconexión con el cuerpo, una exploración más intensiva de su potencia y de sus límites. Cuando la luz aumenta en primavera instintivamente buscamos más aire libre, hacemos más actividad física, se incrementa nuestra conexión emocional con el paisaje y el entorno, nuestros sentidos se agudizan como si estuviéramos más vivos. La naturaleza se convierte así en el escenario propio del cuerpo, donde nos evadimos de la función vigilante de la razón, fuera de los dominios del alma.

El cuerpo es el dominio del tacto y del contacto, una superficie impregnada de exterioridad cuyas exigencias van en contra de la jerarquía civilizadora que decretó hace mucho la inferioridad de lo sensible; contra las imposiciones del alma y de una razón que se erige en vigilante supremo de la ortodoxia de la cultura.

Fuera de la polis y contra el alma. No podemos evitar que lo salvaje reclame sus derechos, le sobran motivos para sentirse ultrajado por un modo de vida tan alejado de los ritmos naturales que marcaron nuestra condición originaria. Aunque no sea el humano un ser natural más y esa sea su miseria y su grandeza.

El dominio de la naturaleza y el cuerpo es el de una vibración vital que traspasa los límites del individuo, su piel, y comunica con lo que nos sobrepasa, nos integra en algo más grande que nosotros, proyectados fuera de la identidad de la especie, más allá de lo humano como reclama el animalismo, quizá la ideología que cuestiona más radicalmente el modelo civilizador.

Publicado no Progreso o 13-5-2017

Reivindicación da poesía

Gonzalo Pérez López

"A poesía é anticuada para quen está saciado, pero cando o real é insoportable, adquire o valor dun arma para sobrevivir" (B.Cyrulnik).

O meu primeiro contacto co que daquela chamaban poesía foi na tétrica e deformadora escola franquista que sufrimos xeracións enteiras. Abundaban os ripios potentes e arrepiantes, trufados de linguaxe militarista, machista e excluínte, que loaban exércitos gloriosos e aspiracións imperiais e inculcaban a idea de patria que se arrogou en exclusiva unha das dúas Españas, a dos triunfadores do golpe de estado. Empregábase tamén a pseudopoesía como reforzo sonoro e teimudo de ideas que destilaban unha carga ideolóxica de cuxos efectos aínda hoxe se poden detectar culturalmente perniciosos vestixios, desde as arengas que invitaban a traballar como un burro no presente como vía para chegar a cabalo no futuro ata as que predicaban unha resignación de resonancia calderoniana ("contan de un sabio que un día …"). Non faltaban tampouco tanto a liña dun catolicismo rancio, ritual, represor, carente de espiritualidade, como outra que, con expresión meliflua e pueril, reservaba para a muller un papel degradante, limitado a facilitar o "descanso do guerreiro", traballar na casa e parir, sen límite, fillos para o ceo, previo paso pola terra como man de obra barata.

Nada chegaba a nós máis alá dos citados modelos alienantes que potenciaban prexuízos, tabús dureza e insensibilidade como cruel bagaxe de supervivencia. Era a antítese da poesía, furtándonos a súa contribución á creatividade, ao coñecemento, ao exercicio da empatía e da alteridade, o seu potencial liberador, en suma. E non só iso, senón que, se lías ou escribías poesía á marxe das canles impostas, convertíaste en sospeitoso de brando, de requintado e carente do ardor guerreiro esixible ou, aínda peor, de desafección polo réxime.

Como en tantos aspectos da vida, superar todas estas deformacións, máis arraigadas no meu arredor que en min mesmo, pero non por iso menos condicionantes do desenvolvemento vital, supuxo outro desgaste a engadir aos danos colaterais do totalitarismo sobre a sociedade civil.

Por todo isto, a reivindicación da poesía non supón ningunha ruptura conceptual coas miñas análises e conviccións sociais e políticas manifestadas anteriormente, senón que ten nelas o seu fundamento intelectual e moral. Para que serve a poesía?, preguntan retoricamente os que intentan desprestixiala desde posicións imbuídas de mercantilismo insensible.

É evidente que a poesía non vai substituír a ciencia social na aná- lise da realidade para cambiala, pero a poesía non é só, como defenden algúns, un artificio estético, puramente ornamental, elitista en ocasións, senón que ten un valor de coñecemento, de verdade e resistencia nada desprezables na transformación social moralmente irrenunciable.

Hoxe en día, invitados constantemente á festa da banalidade, á pompa, ao ruído aparatoso, á palabra oca, ao efectismo inmediato, á exterioridade evasiva e á impostura como actitude vital, resulta imprescindible volver sobre un mesmo, sen caer nun ensimesmamento narcisista, para recuperar os silencios como condición necesaria para a reflexión.

A poesía non supón un escape covarde da realidade nin un simple xogo sen sentido práctico, senón unha forma distinta de facer fronte a unha realidade, insufrible ás veces, se temos ese mínimo de sensibilidade que nos humaniza. Para min opera como un antídoto fronte a frustración e a tristeza que me invaden con certa frecuencia, sexan provocadas pola esgazadura da urdimbre afectiva que me unía con miña nai cando emprendeu o voo na procura do descanso definitivo ou ben porque a fenda entre o desexo de humanización e a realidade que sen impón a cotío parece aumentar irremediablemente, por poñer algúns exemplos de moi distinta orientación.

Á afirmación, creo que de Benedetti, de que a poesía é o xénero da sinceridade última, engadiríalle eu que é o xénero da liberdade. A iso me acollo.

A maxia das palabras permite transformar estas en sentimentos e expresalos coa liberdade necesaria para imaxinar a realidade transformada xa como incentivo previo para empezar a transformala de feito.

Non menos importante é a súa función liberadora da linguaxe, sometida a tanta manipulación, a un uso unicamente utilitarista, interesadamente eufemístico e perverso. A linguaxe poética permite desbordar os límites do inmediato e fronte a redución do mundo ao obvio e a pretendida imposición de verdades absolutas, a poesía ofrece exploración de novas vías, creación e recreación, especial sintonía entre emisor e receptor sen necesidade de coincidencia entre a intención do primeiro e a interpretación do segundo, favorecendo un voar libre cara a un universo de infinitas posibilidades creativas.

A poesía, ademais dunha vivencia moi especial do presente, tamén é, como dicía Celaya, "unha arma cargada de futuro". A única arma a empregar nun mundo de xustiza e paz aínda por chegar.

Publicado no Progreso o 28-4-2017