Realismo ou pedagoxía

Juan Carlos Fernández Naveiro

 

A filosofía terá un pouco máis de espacio no ensino medio o curso que ven, un pequeno triunfo ao que lle quedan pasos por dar, aínda que vaian conta o sentido dos tempos.

Ensinar filosofía ten moito de ilusión, no dobre sentido de entusiasmo e engano. Un non pode explicar a Platón sen crer en Platón, a teoloxía tomista sen ser un pouco cristián ou a Marx sen ser pasablemente marxista, quen ensina travístese a cada pouco. Despois que cada quen se deite todo o realista que queira, mentres á mañá teña sido suficientemente pedagóxico, eis o contrapunto que nos escinde.

Ensinar é unha representación que debe ser tomada en serio, como fai un neno cando xoga; na vida real fóra do escenario todo pode ser relativizado ou tomado a chirigota, a verdade é que a vida real pode non ser unha cousa moi seria, pero a aula sí, a indumentaria marca, imponse o personaxe. Dentro está a inquebrantable fe do carboneiro: que algún día gobernarán os sabios, que as almas serán redimidas da súa dor, que a sociedade perfecta é un horizonte ao alcance da man, que os males do mundo teñen remedio. Fóra campa a feito o escepticismo ou incluso o nihilismo, en versión tráxica ou naif, que desconfía de todos os intentos de salvación individual ou colectiva porque os ve infectados pola carcoma do medo aos outros, pola rivalidade e as ansias de poder.

Hai cousas que non se deben explicar, que é mellor descubrir por un mesmo. Sería demasiado fácil criticar a armonía clásica sendo posmodernos, como desvirtuar os ritos relixiosos despois da crítica materialista ou desconfiar dos efectos da ciencia despois de Hiroshima. Para ensinar hai que poñerse nun lugar alleo, e facer o posible para que sexan os demáis os que fagan a viaxe alí, a costa de non dicir todo o que lles agarda. Non hai que desvelar demasiados misterios.

Parte do fracaso da educación está en que non desaprendemos suficientemente o que xa sabemos, damos demasiado por sentado. Como dí o pedagogo Philippe Meirieu, de visita hai pouco en España, “os alumnos non van á escola para averiguar que pensa o mestre, senón para saber quenes son eles mesmos” (Frankenstein educador, 1998). Quen ensina está para axudar a descubrir pero tamén para cuestionar certezas, incluidas as propias, e aguilloar a comodidade na que tendemos a instalarnos. O que está confuso debe ser aclarado, como reza o bendito realismo científico que practicamos por horas, pero o que parece estar claro debe ser confundido de novo e posto no seu contexto, relativizado. Por horas o profesor ten que ser un mago da desaparición, un alquimista que saque ouro onde non o había.

O saber que importa transmitir non é o que reporta beneficios materiais senón o que nos fai mellores. Cando se contrapón saber utilitario e saber humanístico non se repara en que as humanidades son imprescindibles se queremos ir máis alá da simple conformidade co que nos ven dado, aínda que parezan inútiles abren os horizontes onde se decide o sentido da experiencia humana.

Por eso no será a defensa do inútil o que contribuirá a prestixiar as humanidades, o que debe matizarse é a idea mesma de utilidade. Reducida a un mero axuste ás demandas do mercado laboral convírtese nunha falacia, xa que realmente non sabemos o que será útil no futuro. Pero non deberíamos distraernos demasiado co futuro. O problema é se nos servirá de algo unha acumulación inxente de coñecementos desvinculados de prácticas emancipatorias, un coñecemento inútil que levaría a asumir a impotencia e interiorizar o entramado da dominación: como a humanidade autoexplotada no “enxame dixital” do que fala Byung-Chul Han (En el enjambre, 2014).

Así que oscilamos entre o realismo dos datos (ou mellor: o hiperrealismo do big data) e unha pedagoxía do coñecemento útil, que sería aquel que está vinculado á perfectibilidade do que somos. Sen esa pedagoxía non hai práctica liberadora. O mundo estará cheo de artefactos intelixentes e de humanos tan ben adestrados como dóciles.

Publicado no Progreso o 24-3-2018