Crítica, si ou non?

Xosé Ramón Cando Vázquez

Afirma o historiador Hariri, na súa obra divulgativa Sapiens, que a clave do éxito do homo sapiens reside na súa capacidade para crear e aceptar como verdadeiras realidades inexistentes. Argumenta que, por falar do animal mais próximo a nos, os chimpancés viven en manadas dunhas poucas ducias de individuos que se identifican entre si e poden cooperar na consecución dalgún obxectivo pero non son capaces de transcender o seu grupo para establecer conxuntos mais amplos. Os  homínidos estarían nunha situación semellante pero serían capaces de ir ampliando as súas relacións  ata chegar ao límite marcado polo coñecemento mútuo. A revolución cognitiva experimentada por sapiens fai unhas poucas decenas de miles de anos e que xira arredor da aparición da linguaxe articulada permitiría construír e partillar ideas cada vez mais complexas que xa disporían do necesario vehículo para a súa difusión. Os mitos explicativos da realidade, cada vez mais necesarios dada a nova capacidade interrogativa, acaban por ser aceptados por grupos mais amplos de individuos e rematan por superar o mencionado límite do coñecemento mútuo.

Ademais deste autor, parece que cada vez hai mais expertos que defenden que a aniquilación dos neandertais estivo acompañada dunha forte dose de violencia na que sapiens sairía gañador. Mais alá das novas armas empregadas por este, na mencionada batalla sería decisiva a capacidade para formar grupos de individuos mais numerosos, da que disporía sapiens pero non neandertal. Para incrementar o número de membros dispostos a esta acción sería preciso atopar vínculos, algúns obvios, de carácter natural, pero outros mais refinados que so serían posibles no marco do desenvolvemento intelectual do que se está a falar. A revolución agraria operada nos últimos dez mil anos produciría grupos humanos mais numerosos e mais necesitados de cohesión polo que sapiens perfeccionou a súa capacidade creativa e desenvolvéronse todo tipo de mitos explicativos pero, sobre todo, de carácter normativo, que contaron co apoio da nova (de recente aparición) clase política e da, tamén nova, clase sacerdotal encargada do seu mantemento e difusión.

Poderíase pensar que coa paulatina substitución das explicacións míticas polas explicacións científicas, iría reducíndose a necesidade de contar con realidades fantásticas. Non parece que sexa así porque os mitos adoptan novas formas e así se os antepasados adoraban o río ou o volcán, apareceron novos obxectos de adoración que xa contaron coa ferramenta da filosofía para facerse mais aceptables, tamén para os sectores ilustrados. Se para os antigos exipcios o faraón era deus ou para a cristiandade medieval a lexitimidade política dos dirixentes procedía do seu único deus, para os burgueses do XIX, dita lexitimidade sería substituída pola da nación. Igualmente, se os  seguidores de Mahoma se reúnen, por milleiros, nas mezquitas para rezar, en Lugo tamén nos reunimos en masa, en As Termas, para mercar. En ambos casos coa fe, mais ou menos fundamentada, de que a nosa vida mellorará como resultado de acudir aos respectivos centros de culto.

Platón propoñía a salvación polo coñecemento, Aristóteles a felicidade pola sabedoría, Kant a liberdade a través da ciencia, Marx a reconciliación con un mesmo eliminando a alienación da conciencia e Freud o benestar procedente do coñecemento de un mesmo. A historia da filosofía e unha manifestación de fe, nela subxace o mito da redención do ser humano pola vía do coñecemento, idea que podería ser aceptable no contexto de Parménides ou no de Comte, pero que, dificilmente se pode abrir paso entre nos, onde existe o ensino obrigatorio e onde miles de universidades están ateigadas de xente, mais alá das súas posibilidades. Cabe outra conclusión, que o coñecemento que se transmite, de modo xeral, non sexa o que imaxinaron os pensadores antes citados, ou aínda cabe unha terceira, que, efectivamente, a desaparición do pensamento máxico podería conducir á desaparición da especie.

Que sería da humanidade sen ídolos, sen nacións, sen diñeiro, sen progreso, sen consumo, sen mitos da moda, da música, do deporte...?.

Ninguén o sabe pero, cunha óptica kantiana, a filosofía non debería abdicar da súa función crítica, desmitificadora, independentemente dos resultados a que poida dar lugar.

En todo caso, sempre nos quedará o “Imagine all the people living for today” do sempre lembrado, (mítico) John Lennon.

Publicado no Progreso o 6-10-2018