Certeza vs. verdade na construción da polis

Xosé Ramón Cando Vázquez

Na xuntanza da pasada fin de semana, José María Aznar arengou ao seu partido, o PP, a defender a unidade de España “custe o que custe”. Isto trae a memoria como, no ano 2003, este home, daquela presidente do goberno de España, tamén mostraba o seu talante belicoso cando tentou persuadir ao país da necesidade de invadir Iraq porque nos ameazaba coas armas de destrución masiva, mesmo apelando á sinceridade da ximnasia dos seus beizos por se non acreditabamos nas súas palabras. O seu partido si que acreditou e apoiou unanimemente aquel escandaloso episodio que tanto sufrimento ten causado e está a causar.

Vinteún anos antes, Felipe González Márquez, secretario xeral do PSOE, rexeitou de maneira entusiasta a entrada na OTAN, lémbrese o eslogan “OTAN, de entrada non” para, catro anos mais tarde, sendo presidente do goberno, convocar un referéndum no que defendeu, co mesmo entusiasmo, ficar nesa organización militar.  Nas eleccións xerais de 2008, outro presidente do goberno, tamén do PSOE, José Luís Rodríguez Zapatero, negou calquera posibilidade de crise económica, sendo consciente do contrario. Na campaña electoral de 2011, o candidato do PP, Mariano Rajoy Brey prometeu que, no caso de gañar as eleccións, baixaría os impostos indirectos pero, coa escusa da herdanza recibida, remataría por incrementalos, como parece que era a súa primeira intención.

Todos estes casos teñen en común o intento (interesado) de crear, na cidadanía, certezas que non correspondían coas intencións nin cos feitos dos que mais adiante seriamos testemuña, ou sexa certezas que non eran nin serían verdade. Ao longo da historia temos asistido á sucesión de certezas asumidas como verdades que conduciron á represión, á violencia, ao sufrimento e, sempre á dor. Esas certezas, na maior parte dos casos, tiñan unha etioloxía relacionada coa ambición e o poder que ían dacabalo do limiar do coñecemento da época e, aínda que semellaba que poderiamos aprender a lección e aceptar que a certeza non é mais que unha crenza, con mais ou menos fundamento, lexitimamente compartida ou non, constátase a dificultade para construír espazos destinados ao acordo racional, única posibilidade de convivir nun marco caracterizado polo plural.

Hoxe en día, hai persoas (agardo que moitas) que se laian do incremento do número de cidadáns e cidadás (menos) que apoian a VOX, esa formación política que tenta atraer o foco da atención pública ás súas propostas de retroceder na aplicación da Declaración Universal de Dereitos Humanos proclamada pola ONU en 1948 despois dese período histórico espantoso e vergoñento do que a humanidade tentaba saír (probablemente os seus principais apoios non teñen interese en que o foco se dirixa ás propostas económicas). Lémbrese que en dita Declaración se afirma que todos os seres humanos teñen os dereitos que alí se recollen, independentemente da súa raza, nacionalidade, sexo e calquera outra condición, consecuentemente, discriminar negativamente aos humanos mulleres e aos humanos migrantes vai contra a mencionada Declaración que o Reino de España se ten comprometido, formalmente, a defender e a aplicar.

Hai unha maioría de analistas que sosteñen que as propostas de VOX se fundamentan na terxiversación de datos ou, directamente, na falsificación dos mesmos, provocando, na cidadanía menos crítica ou mais sectaria, a asunción de certezas que pretenden (velaí a súa gravidade) mancar a  determinados grupos sociais, cuxa dignidade non merece, aos seus ollos, ser recoñecida. O trunfo, de momento parcial, de organizacións como a mencionada ten un forte alicerce na falla de ética política das formacións que, tradicionalmente, nos gobernan. Segundo Aristóteles, os animais son quen de transmitir aos conxéneres avisos e sensacións pero o animal humano dispón da linguaxe e a través dela pode transmitir contidos de carácter moral. Aparcando ao filósofo pero aproveitando o seu pulo pódese afirmar que o uso, deliberadamente enganoso, da linguaxe, incorre na categoría do inmoral e, polo tanto, no espazo do rexeitable, pero cando os líderes políticos “comme il faut” non son obxecto da censura moral e política correspondente, a falsidade  muda en moeda de curso legal e a cidadanía queda desprotexida fronte a mensaxes, ben adubadas, que agachan intereses, absolutamente contrarios ao conxunto da mesma, ou sexa, convértese en presa vulnerable para os depredadores, mestres da alienación.

Por desgraza, a alienación é tan vella coma a humanidade pero algúns coidamos que a mellora da calidade formativa da poboación debería supor, e agardamos que así sexa, unha barreira ante a mesma e unha coiraza que permita seguir desenvolvendo os dereitos de todas e todos, tamén os de quen tenta agredilos.

Publicado no Progreso o 26-1-2019

Esencias

José Domingo de Prada

O pensamento de Platón ten un aire esencialista, atemporal e profundamente antidemocrático. Bertrand Russell, na súa Historia da Filosofía, destaca este aspecto do filósofo grego e, á vez que lle profesa a súa admiración e busca comprender o que pensou, está disposto a tratalo “con tan pouca reverencia coma a un inglés ou un americano contemporáneo partidario do totalitarismo”, segundo manifesta este último.

Poderiamos realizar un paralelismo do enfrontamento entre estes dous grandes referentes da filosofía e o momento actual.

Fixémonos, en primeiro lugar, na situación e nas teses de Platón. Pertence a aristocracia grega e analiza o mundo desde a súa posición de privilexio. Defraudado coa democracia ateniense por varias situacións propugna un sistema alternativo con verdades eternas e unha ríxida estrutura de valores inalterables que asenta nun mundo xerarquizado. Todo isto permanece oculto para a maioría dos individuos e só os que saben, os que conseguen achegarse á ciencia e á sabedoría, poden entendelo. Esta comprensión permitiralles dirixir a sociedade e obrigará ao resto, os ignorantes, a terse que someter ao seu mandato. Platón está propoñéndonos un modelo de estado que moitos cualificaron como a primeira utopía da historia, sendo que quizais fora mellor etiquetala como a primeira distopía.

En segundo lugar hai que sinalar a interpretación que realiza Russell, un aristócrata inglés que, a diferencia de Platón, está comprometido coa democracia e a defensa de asuntos sociais como o pacifismo, a educación, a tolerancia ou a loita contra os totalitarismos. Fai unha interpretación esclarecedora da obra do ateniense na que destaca a lectura crítica, que é a que debe prevalecer en filosofía. Cuestiona a existencia dunha sabedoría que poida sustentar verdades esenciais e, ademais, reflexiona, que en caso de habela, a dificultade sería atopar a alguén que poida facela súa e levala á práctica. Non están libres de erro ou de intereses particulares os consellos xerais, nin os reis, nin os Papas. Só admite que poida actuarse con certa prudencia cando quen decide ou se expresa é a comunidade estatal. A democracia resulta así o único sistema aceptable, en tanto que presupón a asunción do erro e a corrección do mesmo.

Os herdeiros da posición de Platón son máis numerosos e teñen maior continuidade histórica. Incluso o mesmo Platón é unha manifestación dese modo esencialista de organizar un Estado. Parecía que nos nosos tempos melloraran algo as cousas, que estabamos efectuando lecturas máis escépticas ou simplemente máis neutras da realidade. Iso permitiunos crear a fantasía de que estabamos vivindo no mellor dos mundos reais, non no mellor dos mundos posibles, cuestión que quedou desbotada despois de Leibniz. Como toda ilusión, tamén esta era falsa, mera falacia inducida de forma interesada. Agnes Heller advertía fai pouco que non hai ningún motivo, polo que o noso mundo non poida  ser un mundo perigoso e convén ter en conta esta advertencia á vista dos últimos acontecementos políticos.

O abandono da razón, a aceptación do prexuízo e do simplismo, a ausencia de conciencia e compromiso con ningunha causa, a molicie vital, distinta incluso do hedonismo (pois nin o pracer se busca), a exclusividade do interese persoal, a perda de valor da política, están dando como resultado que consintamos calquera situación. Reivindico con Russell a irreverencia pacifista. Non podemos aceptar o dado e, menos, o imposto. Fai falta un acto de rebeldía que debe provir da política (o ‘político’ grego era o que se ocupa dos asuntos da ‘polis’, dos problemas comúns, fronte a el situábase o ‘idiotés’, o que non quería saber das cuestións da cidade e só se ocupaba dos intereses propios). Hoxe precísase facer fronte as verdades eternas, únicas e imperecedoiras que empezan a destilar certos políticos para evitar que poidan impoñerse da man dun estado absoluto (modernamente isto recibiu o nome de fascismo).

Temos o problema cos que non aceptan ningunha lei, se eles mesmos non a ditaminan, cos que cuestionan a lexitimidade e o valor daquelas que intentan defender algo a igualdade ou a reparación, cos que claman contra a Constitución e a legalidade se vai contra os seus desexos e apelan a elas cando lles convén. Moito me temo que calquera día comezarán a cuestionar mesmo os Dereitos Humanos. Mal futuro se seguimos mirándonos o embigo coma se fósemos ‘idiotés’!

Publicado no Progreso o 19-1-2019

O novo que non o é

Juan Carlos Fernández Naveiro 

Invócase o novo con demasiada facilidade. Comenza unha nova era, unha nova etapa na que todo vai ser distinto e por suposto mellor, hai novas ideas para unha nova sociedade, imos facer unha nova política. Que sería de nós sen esa pulsión polo novo, forma parte da natureza humana como subproduto dun afán ancestral, é antropolóxicamente comprensible, sobre todo cando a realidade social e política é manifestamente mellorable.

A palabra máis oída desde que teño conciencia é «crise». Desde a crise do petróleo ata as advertencias sobre os límites do crecemento, que acabaron derivando nos problemas de sostibilidade dos Estados de benestar e no imposible dun desenvolvemento económico ilimitado, son xa décadas desa crise sistémica que vincula o ecolóxico e o político.

A posmodernidade certificou despois o final dos relatos de emancipación. Cando cae o Muro e comenza oficialmente a globalización a tradición marxista xa estaba en crise, inducida polo desarrollo da sociedade de consumo. Comenza a xestarse a falta de horizonte das esquerdas e a percibirse que a súa renovación é unha necesidade. No entanto a crise segíu sendo a condición vital da globalización a medida que entrabamos no século XXI, despois do 11-S e sobre todo desde a crise financeira en 2008 e a Gran Recesión.

En España os ritmos foron outros, aquí vivíamos afastados dos ventos da historia e a transición liberou un enorme caudal de enerxía que transformou o país en moi pouco tempo, acercándonos a Europa. Pero os elementos de fondo eran os mesmos, e moito máis agora que todo é tan veloz e instantáneo. Están ademáis as nosas particularidades. Desde o 15-M o rexime político español experimentou unha reconfiguración que o sitúa na convulsión permanente, tamén nesto homologámonos a marchas forzadas pois todos os países estanse volvendo en xeral máis ingobernables. O bipartidismo se convirte en cousa do pasado, con cinco partidos de implantación nacional e múltiples minorías con maior ou menor capacidade negociadora. Fálase de crise do rexime da transición e a Constitución de catro décadas é un obxecto en disputa que funciona máis como liña de fractura que como motivo de confluencia (como exemplo aí está o caso catalán).

Vivimos nunha permanente crise política que non é allea á crise europea que tamén definirá esta década. Europa xa estaba abocada ao papel de perdedora da globalización, e aínda máis desde a vergoñenta socialización das perdas da crise financeira, un elemento de desafección que servíu para que a esquerda revivise alentada por novos antagonismos. A corrupción foi motivo para unha enmenda á totalidade do sistema, cuestionando a lexitimidade da representación política e da democracia mesma, mediatizada por uns partidos da «vella política» convertidos en maquinarias para captar recursos e espazos de poder institucional. Que facía falta unha «nova política» era unha necesidade a gritos, algo que as circunstancias podían e poden fácilmente xustificar. Facían falta novos partidos cando xurden Podemos, En Marea ou Ciudadanos no campo da dereita (e agora Vox). Pero a experiencia indica que non chega con declararse “novo” para selo de verdade. Os elementos de fondo son os que son, e todas esas crises siguen a estar aí superpostas e sen solucións á vista. 

O drama da «nova política», aparte do minifundismo endémico, consiste na dificultade obxectiva de evitar ao mesmo tempo dúas posicións incómodas: por un lado o conservadurismo ao que se ve abocada a esquerda clásica, sexa comunista ou socialdemócrata, que solo pode ter un discurso de resistencia (por exemplo a defensa das prestacións sociais contra os recortes) e non acaba de ofrecer respostas para as crecentes formas de exclusión. Un discurso que en perspectiva global pode ser percibido como unha nova forma de elitismo.

E doutro lado, ao pretender saír da política ríxida e burocrática supostamente “vella” e pretender estruturas flexibles e descentralizadas, resulta que ese modelo é xustamente o que ofrecen as redes. A nova política é democracia en rede  –se nos dí. Pero non hai tal fórmula máxica de participación democrática; ao contrario, o que vemos proliferar nas redes é a devaluación dos argumentos racionais, a exaltación do propio e a denigración do alleo, e en definitiva un populismo anti-político que é clave no rexurdir actual da extrema dereita.

Entre ser muleta do PSOE (e dar por feito que non hai outra política de esquerdas) ou competir nun terreo populista-mediático onde a extrema dereita xoga con ventaxa (é aí está o exemplo italiano, cos neofascistas coméndolle o terreo ao M5) non hai fácil saída para unha nova política de esquerdas. Así que mentres os novos bárbaros saen da caverna a esquerda deambula impotente, coa sensación de non habitar neste mundo –como o estoico que añora unha polis que xa non existe.

Publicado no Progreso o 12-1-2019