Esencias

José Domingo de Prada

O pensamento de Platón ten un aire esencialista, atemporal e profundamente antidemocrático. Bertrand Russell, na súa Historia da Filosofía, destaca este aspecto do filósofo grego e, á vez que lle profesa a súa admiración e busca comprender o que pensou, está disposto a tratalo “con tan pouca reverencia coma a un inglés ou un americano contemporáneo partidario do totalitarismo”, segundo manifesta este último.

Poderiamos realizar un paralelismo do enfrontamento entre estes dous grandes referentes da filosofía e o momento actual.

Fixémonos, en primeiro lugar, na situación e nas teses de Platón. Pertence a aristocracia grega e analiza o mundo desde a súa posición de privilexio. Defraudado coa democracia ateniense por varias situacións propugna un sistema alternativo con verdades eternas e unha ríxida estrutura de valores inalterables que asenta nun mundo xerarquizado. Todo isto permanece oculto para a maioría dos individuos e só os que saben, os que conseguen achegarse á ciencia e á sabedoría, poden entendelo. Esta comprensión permitiralles dirixir a sociedade e obrigará ao resto, os ignorantes, a terse que someter ao seu mandato. Platón está propoñéndonos un modelo de estado que moitos cualificaron como a primeira utopía da historia, sendo que quizais fora mellor etiquetala como a primeira distopía.

En segundo lugar hai que sinalar a interpretación que realiza Russell, un aristócrata inglés que, a diferencia de Platón, está comprometido coa democracia e a defensa de asuntos sociais como o pacifismo, a educación, a tolerancia ou a loita contra os totalitarismos. Fai unha interpretación esclarecedora da obra do ateniense na que destaca a lectura crítica, que é a que debe prevalecer en filosofía. Cuestiona a existencia dunha sabedoría que poida sustentar verdades esenciais e, ademais, reflexiona, que en caso de habela, a dificultade sería atopar a alguén que poida facela súa e levala á práctica. Non están libres de erro ou de intereses particulares os consellos xerais, nin os reis, nin os Papas. Só admite que poida actuarse con certa prudencia cando quen decide ou se expresa é a comunidade estatal. A democracia resulta así o único sistema aceptable, en tanto que presupón a asunción do erro e a corrección do mesmo.

Os herdeiros da posición de Platón son máis numerosos e teñen maior continuidade histórica. Incluso o mesmo Platón é unha manifestación dese modo esencialista de organizar un Estado. Parecía que nos nosos tempos melloraran algo as cousas, que estabamos efectuando lecturas máis escépticas ou simplemente máis neutras da realidade. Iso permitiunos crear a fantasía de que estabamos vivindo no mellor dos mundos reais, non no mellor dos mundos posibles, cuestión que quedou desbotada despois de Leibniz. Como toda ilusión, tamén esta era falsa, mera falacia inducida de forma interesada. Agnes Heller advertía fai pouco que non hai ningún motivo, polo que o noso mundo non poida  ser un mundo perigoso e convén ter en conta esta advertencia á vista dos últimos acontecementos políticos.

O abandono da razón, a aceptación do prexuízo e do simplismo, a ausencia de conciencia e compromiso con ningunha causa, a molicie vital, distinta incluso do hedonismo (pois nin o pracer se busca), a exclusividade do interese persoal, a perda de valor da política, están dando como resultado que consintamos calquera situación. Reivindico con Russell a irreverencia pacifista. Non podemos aceptar o dado e, menos, o imposto. Fai falta un acto de rebeldía que debe provir da política (o ‘político’ grego era o que se ocupa dos asuntos da ‘polis’, dos problemas comúns, fronte a el situábase o ‘idiotés’, o que non quería saber das cuestións da cidade e só se ocupaba dos intereses propios). Hoxe precísase facer fronte as verdades eternas, únicas e imperecedoiras que empezan a destilar certos políticos para evitar que poidan impoñerse da man dun estado absoluto (modernamente isto recibiu o nome de fascismo).

Temos o problema cos que non aceptan ningunha lei, se eles mesmos non a ditaminan, cos que cuestionan a lexitimidade e o valor daquelas que intentan defender algo a igualdade ou a reparación, cos que claman contra a Constitución e a legalidade se vai contra os seus desexos e apelan a elas cando lles convén. Moito me temo que calquera día comezarán a cuestionar mesmo os Dereitos Humanos. Mal futuro se seguimos mirándonos o embigo coma se fósemos ‘idiotés’!

Publicado no Progreso o 19-1-2019