Valor social da filosofía

M. A. Martínez

Malia o aparente silencio social e forza da desinformación mediática, a día de hoxe as persoas queren, devecen, esixen pensamento. Hai unha petición, talvez subterránea no espazo público, mais explícita nos ámbitos privados, dun pensamento libre, non calculador, sereno e moral. Un pensamento lúcido e veraz que aporte saber, sentido, orientación, á existencia humana no século XXI. Dito outramente: hai demanda de filosofía. Mais, que filosofía? Unha filosofía rigorosa que non se confunda coas pseudociencias (que promoven, por exemplo, a autoaxuda, o “coaching”, o “adestramento emocional”). Unha filosofía honesta que non se contamine da retórica do márketing que oferta “coñecementos educativos” segundo os “planos de vendas” dos grupos de presión (tecnolóxicos, económicos, políticos). Unha filosofía que non sexa voceira dun único e abafante estilo de vida (globalizador, técnico, mercantilista).

A sociedade democrática, formada por unha pluralidade diversa de persoas e comunidades, proxectos e intereses, demanda un pensamento claro e aberto. Pide axuda para comprender o mundo complexo que nos rodea e instrumentos para edificar unha sociedade xusta. A filosofía, o saber máis antigo de Europa, é unha boa ferramenta que pode servir a este fin porque filósofas e filósofos están capacitados, profesionalmente, para realizar esta tarefa e formular propostas desde novas perspectivas.

A resposta da filosofía a esta demanda, social e persoal, de pensamento crítico e construtivo, adquire formas variadas. É rica, diversa, polifónica. No século pasado, por exemplo, houbo filósofas, de estilos brillantes e desbordantes coñecementos (históricos, literarios, sociolóxicos), que, por exemplo, souberon enunciar, con sinceridade, as voces silenciadas dalgúns grupos humanos e facer comprender ao público a súa terrible situación: mulleres e vellos (Simone de Beauvoir), refuxiados e masacrados (Hannah Arendt), exiliados e esquecidos pola historia (María Zambrano). Sen írmonos moi lonxe tamén hai que lembrar que nos anos sesenta os filósofos José Luis López Aranguren, Enrique Tierno Galván, Agustín García Calvo, Manuel Sacristán, entre outros, sacrificaron as súas posicións persoais, prestixios profesionais e carreiras académicas, ao portar a voz pública daqueles cidadáns comprometidos coas liberdades, o dereito ao debate público, a libre asociación e manifestación. A súa dramática expulsión da universidade, por contribuír á construción cívica dunha sociedade democrática, revela que a filosofía, honrada e comprometida, carece de prezo mercantil: ten valor social.

Na segunda década do século XXI, a filosofía, entre outras cualidades, segue a manter este valor de dar voz, argumentos, “posición no ámbito público”, a aqueles grupos sociais que semellan non existir para a sociedade globalizada: colonizados (Enrique Dussell), multitudes precarizadas (Toni Negri), desfavorecidos e estigmatizados de todo o planeta (Martha Nussbaum), pobres (Jacques Rancière), homosexuais (Gianni Vattimo), traballadores en xeral (Moulier Boutang), por citar algúns.

Mais o valor social da filosofía non se limita a pensar para e polos excluídos nos distintos momentos da historia social. Tamén aporta ao conxunto da sociedade reflexións formativas e aprendizaxes útiles en momentos de crise. No país veciño hai un caso exemplar. O libro “Portugal hoxe: O medo de existir”, do filósofo portugués José Gil, acadou doce edicións (en 2008) e un éxito sen precedentes. É unha análise filosófica da identidade portuguesa moderna, os fracasos, obstáculos e retos que a tardomodernidade implica para unha nación aínda presa do medo. Un libro de filosofía escrito para a sociedade democrática e a cidadanía actual, capaz de espertar a curiosidade de xentes diversas e mobilizar a vontade das persoas.

Non pretenden estes filósofos e filósofas erguerse en voceiros lexítimos ou representantes políticos dos sen voz (sexan unha parte da cidadanía ou o conxunto dun país). Só empregan os recursos dun dos saberes máis antigos e nobres de Europa cunha tripla finalidade: lembrar (e reivindicar) a dignidade daqueles sobre os que se constrúe a exitosa (para as elites!) posmodernidade capitalista; axudar a comprender á sociedade cal é o seu rumbo real (non imaxinario), devolvéndolle unha imaxe inédita de si mesma (que ningunha ciencia “interesada” pode revelar); fornecer de ideas cívicas e exemplos de compromiso a loita pola xustiza. Xa que logo, o valor social da filosofía no século XXI non pode, nin debe, ter prezo.

Publicado no Progreso o 31-8-2013