Creontes neoliberais

 José Domingo de Prada

Neste mundo occidental -algúns din civilizado, pero haino que cuestionar ás veces- está a imporse o modelo de pensamento (se utilizamos o eufemismo) ou ideoloxía (se preferimos a palabra descritiva) neoliberal. Este tende a presentarse como a consumación dos tempos (Hegel renovado, Fukuyama ausente) e a mesturar as súas raíces coas doutros pensamentos, para parasitalos e que pareza que leva aí tempo inmemorial. Estas son as dúas claves coas que se revisten os procesos ideolóxicos para presentarse ante a opinión pública como modelos racionais de pensamento con vocación universal -o que non deixa de ser outro eufemismo, neste caso de único pensamento válido ou o que é o mesmo, de totalitarismo-.

Formalmente fundaméntase o neoliberalismo en dous principios: a liberdade persoal absoluta e o dereito a apropiarse da riqueza de forma particular e exclusiva. Poden parecer principios interesantes e amigables, e, de feito, moita xente acéptaos de bo grado, pero só ata que lles toca sufrir as súas nefastas consecuencias, pois son dous principios execrables en si mesmos, demagóxicos, imposibles, inxustos, irracionais e inmorais. Analicémolos un pouco.

O concepto de liberdade que se propón é autocontraditorio, presuntuoso e irrealizable. Ninguén, insisto, absolutamente ninguén é absolutamente libre, nin no facer, nin no pensamento. Todos estamos condicionados. É evidente a nivel material e, igualmente ocorre no pensamento. Facemos o que queremos dentro do que a sociedade permite e pensamos o que queremos dentro do que a sociedade nos ensina, pois hai que evidenciar, sen ningún tipo de recato nin complexo, que o noso comportamento e o noso pensamento son sociais, que están modelados polo que vivimos, polo que facemos e sabemos. Pensamos e actuamos en función da nosa relación coas cousas e cos demais e esa relación condiciona a nosa lectura do mundo e a interpretación que del facemos. Por poñer un símil actual, cando pensamos realizamos sínteses analíticas do que hoxe se denomina «big data», somos coma xigantescos procesadores de datos, e como tales, obteremos conclusións, que non algoritmos, en función dos datos que introduzamos no sistema para procesar e dos programas con que nos dotemos para manexalos. Entre outras cousas isto explica que ao neoliberalismo non lle interese que se procesen datos coa filosofía, nin cun pensamento crítico, chégalle con promover un pensamento técnico, trenco e mal fundamentado. Dálle menos problemas, aínda que tamén lle aporte peores solucións. Tanto a liberdade como o comportamento son, pois, sociais, aínda que despois cada quen os execute ao seu xeito.

O segundo principio, o suposto dereito de apropiación ilimitada da riqueza, é, en esencia, a xustificación e legalización teórica do roubo. Na teoría liberal clásica, Locke diante, a apropiación de riquezas faise a través do traballo. O traballo humano engadido sobre a riqueza natural é o que lexitima a súa apropiación particular, a xustificación é argumentada pola propia transformación á que a natureza se ve sometida, de tal xeito que esta natureza traballada é, literalmente, o que constitúe a riqueza e pode pasar sen maiores cuestionamentos -para o liberalismo clásico- a ser propiedade exclusiva de quen a traballou. Pero xa a propia teoría liberal clásica será cuestionada, pois como todos sabemos hai traballos e traballos, riquezas e riquezas e incluso, repartos e repartos (pódenlle preguntar ás traballadoras das conserveiras ás que queren pagar con latas de sardiñas; non parecen dispostos a aceptar esa moeda os executivos das mesmas empresas).

Aos problemas do liberalismo clásico o neoliberalismo engade que xa non fai falla traballar para apropiarse riqueza, tan só un mercado des-regulado (eles chámanlle libre) no que os axentes poidan xogar sen máis regras que aquelas que lles permitan tender a rede na que caer cando hai problemas, como estamos a ver ultimamente (e como veremos con máis claridade en breve, cando se aprobe o Tratado de Libre Comercio entre América e Europa, TTIP nas siglas inglesas). Toda a suposta novidade desta situación non é en absoluto novidosa, tamén ocorreu noutros momentos históricos, aínda que se lle chamara con outros nomes. Así foi por exemplo, cando os patricios romanos se apropiaron do «ager publicus» e deixaron a plebe nas mans da fame, ou cando os cerramentos de terras comunais pola aristocracia inglesa expulsou aos comuneros aos suburbios das cidades ao quedar estes últimos sen recursos. Hoxe, a apropiación neoliberal da riqueza faise en base á especulación e á capacidade lexislativa, pero igualmente se fai a costa dos máis desfavorecidos e exércese unha forte violencia sobre amplos sectores da poboación que, efectivamente non é física, pero si político-legal. Xérase unha legalidade ad hoc que permite apropiarse da riqueza natural (lonxitudes de onda, carácteres xenómicos), pública (sanidade, rexistros da propiedade, educación), común (augas, montes, terreos de explotación comunal) e incluso doutras privacidades non vinculadas a un lexislador que as defenda (expropiacións forzosas de terreos para a construción de grandes urbanizacións privadas).A presión chega a tal punto que se outorgan privilexios e incluso se toleran monopolios, máxima contradición teórica do capitalismo de libre mercado.

Chegados a este punto só nos queda, como Antígonas modernas, o camiño de defender á xustiza da legalidade imposta polos novos Creontes neoliberais e afrontar os castigos que nos preparan (Lei Mordaza andante) por atrevermos a pasar por encima da súa lei, da súa inxusta legalidade.

Publicado no Progreso o 23-5-2015

Réquiem pola antropoloxía

Juan Carlos F. Naveiro

(Aos meus alumnos de antropoloxía)

Xa se ten falado e é de dominio público, e repetidamente exposto nestas mesmas páxinas, que a filosofía vai saír debilitada nos novos plans de estudos, a famosa LOMCE que entra en vigor o curso que ven no ensino secundario. O que non se comenta tanto é o relativo os parentes menores da filosofía na secundaria: a antropoloxía que desaparece o curso que ven, e a ética e filosofía do dereito que lle tocará no outro máis (como xa antes desaparecera a filosofía da ciencia).

Fora das inconsistencias que acusaban estas asignaturas “novas” (a antropoloxía desde a LOE de 2004, as outras desde a LOGSE de 1990), o certo é que supuxeron un soplo de aire fresco nos estudos de filosofía en secundaria, abrindo a porta a temáticas que unha filosofía xeral non podía abarcar. Ademáis eran o contrapunto “contemporáneo” para un enfoque da filosofía ríxidamente ancorado a uns programas que a duras penas traspasan os límites cronolóxicos da Ilustración, como si despois de Kant (ou como moito de Marx e Nietzsche) non houbese filosofía digna de tal nome, contribuíndose así a unha imaxe da filosofía como disciplina obxectivamente “anticuada” (e para mostra preguntémoslles os alumnos, se estamos dispostos a escoitalos sen prexuizos culpabilizadores).

En particular a antropoloxía é unha disciplina xoven e extremadamente viva, a única que vincula de maneira explícita os campos das ciencias e as humanidades, é máis, que consiste nesa vinculación, porque o seu obxecto, o ser humano, precisa ser tratado desde ese dobre achegamento. De que outra maneira podería explicarse a nosa condición, senón facendo confluir os compoñentes psicobiolóxicos da nosa complexidade natural coas configuracións socioculturais que son parte da nosa identidade?

Ese é o campo que explora a antropoloxía: a raíz da identidade humana, que articula todas e cada unha das manifestacións básicas da nosa existencia, desde comer a crer, desde dar e intercambiar ata obedecer e mandar, desde instancias tanto biolóxicas como culturais. Como se produce, por exemplo, a enorme variedade gastronómica, que nos dí das diferenzas culturais e tamén dos parecidos e dos influxos? Natureza humana e diversidade cultural son parámetros irreductibles da nosa complexidade, inseparables das condicións particulares dos diversos ecosistemas e culturas.

Son outras moitas as cuestións que precisan ser abordadas desde esa perspectiva bio-cultural que é propia só da antropoloxía: como circulan os productos da actividade humana? Como os intercambiamos? Como circulan tamén os individuos entre distintos grupos e territorios? Como circulan as riquezas, os símbolos, as crenzas e os conceptos? Por que uns mandan e outros obedecen? A que nos obriga e que nos permite a nosa condición sexual? Que somos como especie máis aló das diferenzas raciais?

Claro que estas son preguntas incómodas: desminten moitas das mitoloxías da civilización, cuestionan a superioridade das culturas dominantes, critican os discursos do poder. Son preguntas incómodas para as ideoloxías, que pretenden pasar por alto que a relación dos seres humanos coas ideas está cargada de emocións, intereses e formas diversas de crenza (aínda que no fondo sábenno ben e sobre todo saben aproveitalo para manipular ás masas). Son tamén preguntas incómodas para os procesos de uniformización global das culturas, porque a práctica da antropoloxía implicou de sempre unha defensa da diversidade, incluso os pais fundadores, tan prexuizosos nos tempos álxidos do colonialismo; e despois, na época dos dereitos humanos (intervindo nos debates previos á Declaración Universal, ou na longa colaboración de Lévi-Strauss coa UNESCO) a antropoloxía defendeu o dereito a ter unha existencia cultural diferenciada, tan importante para as culturas minoritarias (e minorizadas). Por exemplo a antropoloxía é clave para averiguar que nos singulariza como galegos e así poder situarnos mellor no mundo, e en xeral para implementar a protección do legado humano no que conflúen riqueza cultural e biodiversidade.

Así que si algo podía paliar a excesiva fragmentación curricular entre ciencias e letras, vicio maior do sistema educativo e da propia cultura actual, si algo podía xerar ideas integradoras sobre o humano, como especie e como sociedade, ese algo é a antropoloxía, a un tempo científica e humanística. E a pregunta que fai a  antropoloxía, a pregunta polo home, é como dicía Kant a mediadora necesaria de calesquera outras preguntas, que sen unha correcta antropoloxía non poderán ser siquera ben plantexadas.

Porque sen unha correcta articulación entre natureza humana e diversidade cultural non pode haber nin  filosofía solvente nin unha comprensión adecuada do contexto da acción política. Pero quizáis se trate deso: non comprender demasiado a situación propia, non facerse demasiadas preguntas, conformarse e acatar. O que se espera do imperativo dunha sociedade utilitaria. Así que mellor demos a clase por rematada, e agora acendan as pantallas, e busquen. Ademáis de entretemento e ilusión de participar seguro que atoparemos algunas respostas xa feitas, sen dúbida máis dóciles, aínda que con elas vaia unha vida máis (falsamente) acomodada.

Publicado no Progreso o 16-5-2015

Ás voltas coa igualdade

Mª Isabel Sánchez Corral

            A crise económica ten unha serie de consecuencias que afectan directamente ás mulleres e ao movemento feminista como tal. A estas alturas é unha obviedade dicir, que se antes da crise as mulleres eran as máis golpeadas polo paro, a pobreza, a discriminación salarial, os contratos lixo, agora co agravamento desta, a situación empeorou e multiplícanse todos os índices en sentido negativo. Son mulleres as que están detrás dun desafiuzamento, na cola do banco de alimentos, sendo o único soporte económico na familia ou fóra do mercado laboral asumindo o papel de coidadoras, enfermeiras, educadoras, limpadoras, etc.

            Esta crise afianza a idea feminista de que o sistema se sustenta en dous piares, que se retroalimentan: o capitalismo e o patriarcado. Unha vez máis estanos a pedir a gritos que esquezamos nos nosos dereitos  para utilizarnos como exército subvalterno, que nos retiremos a casa ou no mellor dos casos, que manteñamos un pequeno traballo en precario realizando ao mesmo tempo as tarefas que o Estado non está disposto a asumir. Pero é esa corresponsabilidade entre Estado, sociedade, mulleres e homes, a que permite ás mulleres incorporarse á sociedade como cidadás de pleno dereito. En cambio, o momento "deficit 0", nos aboca a paliar os estragos das privatizacións de servizos públicos e sociais.

            Por outra banda, a crise pillou ao movemento feminista co pé cambiado. Un feminismo que en certa medida estaba cómodo no sistema, loitando pola ampliación de dereitos e igualdades, diluíndo o seu discurso e asumindo que mulleres de dereitas e mesmo do Opus Dei podían introducirse no movemento feminista. O cal levou a que non se aprobasen moitas políticas feministas e non se fixese unha crítica ao capitalismo, obviando a loita de clases. Como ben di Lidia Falcón “o feminismo ten que ser de esquerdas o non é”. Ao longo da súa historia conseguiu moitos máis avances cando se enfrontou directamente ao poder e á dereita, que cando colaborou ou delegou a súa resposabilidade. O feminismo na súa crítica ás desigualdades de xénero ten que analizar en profundidade o que devén o sistema capitalista.

A influencia do movemento feminista e das mulleres feministas a finais das últimas décadas do século pasado foi fundamental. A loita pola visualización das mulleres a través da discriminación positiva e a súa consecución institucional, a través das listas paritarias en comicios electorais, aínda sendo un medio e non un fin en se mesmo quedou en algo meramente formal que diluiu a loita e as súas moitas reivindicacións. Exemplo disto o temos na transversalización das políticas de muller en discursos, idearios, programas, etc.

Nestes momentos asúmense certas ideas como mantras e outras esquécense ante a inmediated do urxente. Isto sucédelle ás reivindicacións das mulleres. Asumidas dun xeito formal son relegadas a engrosar un apartado que denominan igualdade, con outros moitos “ismos” no seu interior ou no peor dos casos, formando parte dos servizos sociais. Políticas que deben transversalizar o discurso de calquera ideario de esquerdas aparecen descafeinadas. Para iso, a dereita xa se encarga de practicar a caridade e o  asistencialismo a través das súas asociacións.

          Cando falamos de políticas de esquerdas e feministas, estamos a falar da abolición da prostitución, do aumento de servizos sanitarios e escolas públicas, de coeducación, da erradicación da violencia contra a muller, da construción dunha rede de gardarías públicas e centros xeriátricos, da igualdade salarial, da memoria das mulleres e do feminismo, dun parque público de vivenda, de postos de decisión para as mulleres. Asumamos ésto ou non digamos que falamos de democracia. Loitemos pola igualdade real se cremos na democracia real. Loitemos por ela tamén porque non hai mellores momentos, que os que nos piden cambiar as cousas.

Publicado no Progreso o 9-5-2015

O dereito a soñar esperto

Gonzalo Pérez López

"A utopía está no horizonte. Camiño dous pasos, ela distánciase dous pasos e o horizonte córrese dez pasos máis alá. ¿Entón para que serve a utopía? Para iso, serve para camiñar" (Eduardo Galeano)

Hai dereitos tan esencialmente humanos que non aparecen recollidos en ningunha das declaracións formais dos mesmos ao longo da historia. Así, o dereito a equivocarse, indefectiblemente asociado ao deber de recoñecelo e rectificar, ou o dereito a soñar esperto, co deber aparellado de intentar converter o soño en realidade. Entre ambos hai, obviamente, un certo grao de complementariedade, da que podo dar boa conta a través da miña sempre inconclusa loita por exercelos.

Nós somos os nosos universos, consciente ou inconscientemente construídos, pero a frustración, asumida ou non, e as formas de afrontala e de canalizar o malestar psicolóxico que provoca, tamén forma parte inseparable da nosa historia persoal.

O meu universo infantil estaba limitado polo que me deixaban ver da realidade, polo que a realidade me deixaba ver de si mesma e polos contos morais da miña avoa, incentivo básico da miña imaxinación creativa.

De neno escoitaba a miúdo a palabra "jolines", pretendidamente refinada, aínda que só era a versión reprimida da máis natural e liberadora que estás pensando. Por non sei que estraña asociación, a palabra levábame decontado a un mundo antitético daquel afogadizo que me tocou vivir e que tiña para min a súa expresión social máis inmediata naqueles rapaces que devecían observando ós que levabamos algo para comer no recreo da tenebrosa, anticientífica e militarizada escola que padecemos. Aquela escisión social entre os que comíamos e os que miraban, disipaba axiña en min calquera asomo de felicidade, tan erroneamente asociada á nenez, e supuxo a primeira toma de conciencia social que gardo na memoria. Eu magnificaba a escisión, que só era tal no meu reducido universo daquela, porque entre os que comiamos e os que miraban había moito máis en común (a condición de perdedores e a infancia arruinada) que diferenzas. «Jolines» representou no meu imaxinario un ‘locus amoenus’ estético e social, entre a evasión como saída da frustración e esa utopía realizable que, con orientacións diversas, nunca me abandonaría.

Viaxei a «jolines» co aro que me fixera con mimo un veciño ferreiro e, por un tempo, imaxineino como un mundo xusto, limpo e claro, lonxe da escuridade que o invadía todo, ata que empezou a resultar demasiado infantil para o agromar adolescente a punto de rebentar e que supuxo, como correspondía, un exercicio permanente e febril de noísmo. Un non ao verticalismo dominante, ao obvio, á fame, á imposición sen argumentos, ós mutiladores do voo libre, aos eufemismos distorsionadores da realidade, á arbitrariedade, ao omnipresente ritual relixioso-militar, á continua renuncia ao corpo, ás exclusións lacerantes, á brutalidade multidimensional circundante, ás «autoridades competentes» invasoras da intimidade e criterio único de decisión política, ó monstro que intuía sen radicalo con precisión e, en fin, «o non a todos os nons», como clamaba o poema de Celaya.

Desta etapa saín con renovados bríos e co monstro e a súa monstruosidade extensiva definitivamente situados e así, como resultado dun ávido proceso de busca, represión, ditadura, fascismo, liberdade, democracia, reforma, ruptura, republicanismo, cidadanía, estado de dereito, constitución, clase social, capitalismo, loita de clases, socialismo, revolución, comunismo, maio do 68, xustiza, compromiso, amizade, compañeiro(a), solidariedade, equidade, pasaron a formar parte, por adhesión ou rexeitamento, segundo os casos, do meu universo conceptual e, circunstancialmente, do moral, emocional e afectivo.

A pesar da frustración que me supuxo ter que aceptar a tibia reforma do franquismo sen Franco como única alternativa viable, a ansiedade por saír do túnel e a obnubilación de pensar que o recoñecemento formal do estado social e democrático de dereito, actuaría como primeira pedra da armazón para construír racionalmente a democracia real, a que merecera tal cualificativo, a moralmente lexítima, a erguida sobre os ideais de xustiza inherentes á mesma, impedíronme prever que o vendaval neoliberal globalizador, coa súa concreción na pseudodemocracia actual, me baixaría da nube coa violencia coa que o fixo. Supuxo tal erro de apreciación que aínda hoxe estou padecendo as consecuencias da súa onda expansiva, intentando superalo racional e emocionalmente cara ó logro das mesmas aspiracións de xustiza irrenunciables. Porque non cabe falar actualmente de democracia real como auténtica, senón para describir á que hai, e a que hai non pasa dunha simple formalidade, baleira da súa esencia, un mero subterfuxio que permite ás elites vernizar o exercicio do seu ilimitado poder en detrimento dunha maioría que, vítima do feitizo tiránico daquelas, xace resignadamente amordazada.

Ao día de hoxe, a realidade fendeu o meu soño polo cerne, imposibilitando a confluencia do ser co deber ser e convertendo de novo en utopía realizable o meu devezo de converxencia da democracia real coa ideal. E nesas estou. A punto de coller o aro de ferro para viaxar a "jolines".

Publicado no Progreso o 2-5-2015