Ética e sabedoría

M. A. Martínez

É opinión común afirmar que desexar a sabedoría é algo atípico. A curiosidade aínda goza dalgún prestixio social, mais a busca da sabedoría hai tempo que non. O poder (político, económico) ditamina que diante da fragmentación e especialización dos coñecementos, a sabedoría é imposible, e a súa busca va. Acusa de inxenuo e incauto a quen a quere. De iluso e ridículo quen vai na súa procura. E a xente reproduce esta sentenza con inconsciencia. Libros como ‘Claros do bosque’, de María Zambrano; ‘A alma e o espello’, de Rafael Dieste; ‘A idade do espírito’, de Eugenio Trías, ou   ‘Breviario de filosofía práctica’ e ‘O círculo da sabedoría’, ambos os dous de Ignacio Gómez de Liaño, por citar só algúns, son lugares pouco transitados de busca da sabedoría.

A idea de sabedoría sufre unha metamorfose perigosa na nosa cultura. A busca do coñecemento orientada pola obsesión produtivista distorsiona a función do saber. Fúrtalle a súa medula ética: ser unha maneira saudable de vivir. Pierre Hadot, especialista na antigüidade clásica, constata que a busca da verdade coñecida como filosofía ten efectos beneficios para a mente e o corpo, o individuo e a sociedade —o seu libro ‘A cidadela interior’ sobre o pensamento do emperador romano Marco Aurelio, é admirable—.

Certamente saber consiste en aprender a conducirse na vida, lograr un pouco de tranquilidade, facerse cunha morada agradable —traballo, salario, fogar, un entorno agradable de seguridade e benestar—. A día de hoxe inclusive xa é pedir moito. Pero a sabedoría engloba algo máis e, tamén, distinto. A sabedoría alborexa no saber da nosa condición insapiente: na conciencia de que o humano é o único animal que necesita aprender para estar vivo e aprender a morrer para estar morto. O que para o animal é habitación natural do mundo, para o humano é un sitio destinado a ser habitable e habitado. Algo que ten que adaptar, construír, reconstruír e, tamén, coidar. Que facer entón coa miña vida? Como vivir sabendo que vou morrer? A partir destas preguntas bifúrcase o camiño do amante da sabedoría e o necio.

A primeira senda da sabedoría consiste en ser capaz de resistir o padecemento físico, o sufrimento psíquico. A dor é unha disonancia, un acomodo desafortunado entre as partes dunha totalidade viva. A vida boa é unha sorte de acordo musical da vida humana co mundo, un coaxuste cuxo ritmo e timbre dirixe un director interior: a capacidade de autodominio. A sociedade esgaza e despreza esta capacidade de imperar sobre nós mesmos. Convertémonos en díscolos que se renden cedo á dor e se entregan a consolos imaxinarios. Escravizámonos co placebo da inmortalidade a través de dispositivos demasiado mortais —o consumismo irreflexivo, a elaboración de proxectos sempiternos, por exemplo—.

A segunda senda trázase no saber do tempo. Se o tempo é infinito: por que haberiamos de tomar en serio o que pasa? Atreverse a vivir así, sen doses alleantes de inmortalidade, é tanxer un dos compases da sabedoría. Cal? O vínculo paradoxal entre o autodominio interior e a soberanía do inelutable. Como mandar sobre a fatalidade? O necio esfórzase en transformar o non transformable. Intenta domar a morte con torpeza. O amante da sabedoría toma con humor a natural imbecilidade humana de vivir na arela da inmortalidade que na actualidade o capitalismo formula como terra tecnolóxica de promisión.

Na terceira senda vese o verdadeiro rostro do necio. Ademais de apaixonado e sufrinte, emotivo e cruel, é falsario. O necio renuncia a conducirse como amante da sabedoría porque se rende a encarar a morte desde o precario habitar humano e o infundado de calquera posición. O necio acusa ao amante de sabedoría de abdicar da loita e o compromiso, de practicar arranxos e manexos. Para o necio a súa renuncia a dominarse a si mesmo vai aparellada á vontade de dominar o curso dos acontecementos e, tamén, aos demais, en virtude dun fin coñecido e válido só para el. Ignora que o seu empeño é ruinoso, que sucumbe no tempo abisal, no abisal do inmemorial. Porque, en realidade, saber é desapropiarse dos propios actos unha vez acometidos. E renunciar, cun aceno de lúdica ironía, á vontade de poder.

Na cuarta senda aparece o máis temido: o terror. A que? Á fenda. Ao abismo insalvable. Ao burato no tecido da realidade. Á ausencia. A face do necio descomponse e revela o esencial da súa empresa: salvar o que sexa a calquera prezo. Salvar, por exemplo, a través do recordo —a exaltación do memorial— ou do seu contrario patolóxico, o esquecemento —destruír, acabar con todo—. Dupla vontade salvífica e paradoxal que pode manifestarse no coidado neurótico ou na querenza do instinto de morte. Na veneración timorata ou no fetichismo do novo. Duplo rostro de Xano que quere salvar do tempo algún proxecto de vida ao prezo de sementar unha árbore de raíces aéreas. Un ser asfixiado.

O amante da sabedoría fai o traballo do dó, acepta o inexorable do acontecer, identifica o rostro do necio, ábrese a seguir camiñando cando irrompen os efectos do terror. Catro sendas que poden ser unha meditación persoal e social. Unha saudable maneira de vivir na busca da verdade. Cunha ética acorde coa nosa condición de seres expósitos nun planeta errante. Que acepta con serenidade a falta de resposta ás preguntas que o poeta Heinrich Heine dirixe ás ondas do mar do norte: «Dicídeme, que sentido ten o ser humano? / De onde veu? A onde vai? /... / Sopra o vento, foxen as nubes, / Cintilan as estrelas, indiferentes e frías, / E un tolo agarda resposta». (‘O mar do norte’, Espiral Maior, 2015, p. 127).

Publicado no Progreso o 22-8-2015