Ás voltas co traballo

José Domingo de Prada

No inicio dun novo curso non sobra unha mínima reflexión sobre o traballo, máxime entre nós, acostumados como estamos a recorrer ás ideas xeniais, inspiracións divinas, cando non ás meras ocorrencias do momento.

É un tópico nas clases de filosofía explicar como o termo traballo deriva etimoloxicamente do latín ‘tripalum’ que designaba un elemento de tortura composto por tres paos nos que ataban ao reo que querían castigar. Hai que matizar que o ‘tripalum’ non se aplicaba á aristocracia, senón preferentemente a escravos.

Así, o traballo porta un sentido negativo nas culturas clásicas onde o individuo libre, o aristócrata, non traballa e dedica o seu ocio á contemplación teórica, á comprensión da realidade e á participación nos asuntos públicos, nomeadamente dirixir o estado.

Á concepción clásica superpúxoselle despois a xudeo-cristiá que contempla o traballo como unha forma máis do castigo divino a Adán e Eva por desobedecer as súas leis. Isto propicia entre nós a concepción pexorativa do traballo que adoita escoitarse, e non só nos centros escolares.

O cambio de valoración chegou da man da modernidade, anticipada, en parte, polo protestantismo, como posteriormente analizará Max Weber no seu estudo sobre as relacións entre a ética protestante e o capitalismo, no que incide no novo papel que adquire o traballo como a forma para incrementar a riqueza particular e incluso para maximizar a obtención da mesma. Destaca Weber que esta situación non é allea á consideración do enriquecemento persoal como un sinal da predestinación á salvación eterna. Evidentemente isto non forma parte do catolicismo.

Pero os grandes expoñentes do cambio teórico do modelo conceptual do traballo van ser dous autores que defenden intereses antagónicos. Por un lado, John Locke que iniciará o liberalismo económico e, por outro, Karl Marx impulsor do pensamento comunista.

Locke proclamará a existencia dun dereito natural a apropiarnos da riqueza que atopemos na natureza e este dereito fundaméntase no traballo. Cada quen poderá dispor libremente de tanta riqueza como o seu traballo lle permita acumular, aínda que el poña como límite que deberá deixar riqueza bastante para que tamén outros poidan apropiarse suficientemente dela. Á vez, refírese ao traballo do individuo, non a apropiarse da riqueza que produce o traballo doutros individuos, pero estes foron os matices da teoría orixinaria que despois esqueceu o posterior desenvolvemento do liberalismo ou máis tarde do capitalismo.

A partir desta evolución do termo, o pensamento de Marx tivo que enfrontarse á acumulación excesiva de riqueza en poucas mans, o que deixaba á maioría dos individuos sen acceso posible a ela. Redefiniu o concepto de traballo transformándoo no eixo da natureza humana. Somos, fundamentalmente, seres traballadores. Esa é a nosa principal característica, a capacidade de traballar, é dicir, de resolver de forma planificada as nosas necesidades, de transformar a natureza para satisfacer esas necesidades. Temos aquí unha tarefa irredutible para o ser humano, pois somos seres naturais e, como tales, non podemos prescindir de dar satisfacción a tales necesidades se queremos manter a nosa existencia.

O problema, para Marx, é como o traballo acaba perverténdose e en vez de completar a realización humana termina escravizándonos. A culpa desta situación está na evolución dos modos de produción, xa que o traballo non é un feito illado, senón que depende dunhas determinadas relacións sociais que son as que estruturan como se realiza en cada momento histórico e en cada sociedade particular. Denuncia que as sociedades capitalistas organizan o traballo en función da acumulación de beneficios por parte da clase burguesa e a explotación da clase proletaria, o que fai que o traballo volva a percibirse novamente como escravitude, co paradoxo engadido que só nos sentimos humanos cando realizamos actividades puramente animais.

En 1930 John Maynard Keynes, un economista liberal de amplo prestixio e influenza, nun xogo de análise do futuro conclúe que á volta duns cen anos (estamos a punto de cumprilos) non será necesario traballar alén de tres horas diarias para compensar as necesidades da natureza humana. O resto do tempo só cabe dedicalo a buscar un sentido á propia vida, quizais máis como facía a antiga aristocracia que como fan as modernas clases adiñeiradas presas dun luxo e un ocio compulsivos.

Entre medias, nós seguimos atrapados polo vello concepto de traballo como obriga ou como castigo, sen ser capaces de entendelo como autoafirmación, nin como realización, nin como mera satisfacción das necesidades. Tampouco conseguimos  entendelo como liberación, nin como salvación e seguimos “fuxindo del como da peste” (Marx) e pretendendo ocupar o seu lugar coa improvisación e a folganza.

Publicado no Progreso o 14-9-2019