«Ni tan racionales ni tan importantes»

Carlo R. Sabariz

Lo bueno que tienen la filosofía y la ciencia, cuando trabajan juntas, es que nos ayudan a desmontar los falsos mitos que continuamente intentan vendernos como grandes verdades. Uno de esos mitos es el que dice: “Los humanos somos seres racionales, y esto es lo que nos distingue de los animales”. Bueno, aunque nos joda, ni esa racionalidad ni esa diferencia cualitativa respecto a los animales están tan claras. Ser racional significa poseer la facultad del entendimiento y actuar en base a razones. Pero, ¿razonamos siempre antes de tomar una decisión o acometer una acción? ¿No actuamos la mayoría de las veces o bien por impulsos o bien por rutina, por lo que nos gusta o atrae, o en función de lo que acostumbramos a hacer o está permitido? Solo ocasionalmente, sobre todo cuando nos encontramos con una nueva situación y un nuevo problema, es que nos ponemos a reflexionar. Esto es esporádico, y la mayoría de las veces, principalmente en el ámbito de las relaciones personales, primero actuamos, y si acaso, después pensamos en las razones (o excusas) que justifican esas acciones.

Es común también decir que los animales no son racionales. Yo no sé cómo ni cuánto piensan, pero siempre veo que actúan con mucho sentido. Por ejemplo, si atacan, solo lo hacen por dos razones: o porque la víctima es el eslabón anterior en la cadena alimenticia, o porque se ven amenazados y atacan para defenderse. Sin embargo, las razones o motivos del humano para ejercer la violencia son tan inextricables como los caminos que supuestamente conducen al Señor. Ahora sabemos que a la hora de actuar con respeto hacia los demás intervienen mucho más la capacidad de empatía, o la sympatheia, que la razón.

Darwin, aunque no fuera su intención, devolvió al humano al reino animal con su teoría de la adaptación y la selección natural; Marx le reveló que su forma de pensar está determinada por las condiciones socio-económicas en las vive; Nietzsche le anunció “La muerte de Dios”, el reconocimiento de que no existe nada transcendente y que es el propio humano el que crea sus valores y sentidos; Freud, con su estudio del subconsciente y la influencia que este ejerce en el comportamiento le descubrió su lado oscuro; Einstein le mostró que malamente se pueden buscar absolutos si hasta el tiempo es relativo a la velocidad del sistema. Estos son solo algunos de los pensadores que han contribuido a bajarle los humos al bípedo desplumado, en especial, al colectivo históricamente más engreído del gallinero: el varón blanco occidental.

Estos toques de atención debieran haber servido para que el humano deje de verse como el centro del universo. Creo que el sentirse demasiado importante es altamente perjudicial para la salud de las relaciones personales y para la salud del propio planeta. En este punto, comparto la recomendación del filósofo estadounidense Richard Rorty: Una dosis de ironía y escepticismo siempre vienen bien. Nos iría mucho mejor si no nos tomásemos tan en serio, al fin y al cabo, somos lo que somos principalmente por una serie de coincidencias y circunstancias azarosas.

Publicado no Progreso o 30-1-2016

Obedecer a lei

José Domingo de Prada

 Obedecer a lei? É este un deses dilemas cruciais, aos que se enfrontan as nosas sociedades. É, ademais, un dilema propio de sociedades democráticas. Nos totalitarismos a lei cúmprese sen discutila, so pena de graves consecuencias para o infractor, quen pode adquirir, polo mesmo, un rango moral superior. Nas democracias, en cambio, a lei é continuamente  criticada e moitas veces rexeitada. Por qué ocorre isto? Hai varias razóns:

1. Polo exercicio da liberdade, tanto individual coma social. A democracia permite, lexitimamente, cuestionar a lei. Máis aínda, é bo facelo, pois a lei xorde da vontade e da lexítima capacidade lexislativa doutros compoñentes da sociedade, cos que non temos por qué concordar. Debemos exercer a nosa liberdade cuestionando a lei cando entendamos, simplemente, que é mellorable.

2. Pola súa convencionalidade. Nunha democracia, non hai nin leis absolutas, nin indiscutibles. Son froito de acordos, eleccións ou consensos entre individuos (se son imposicións de grupos de presión xa non é democracia, aínda que se manteña o nome). Ata as constitucións ou os Dereitos Humanos son revisables, en principio e de facto.

3. Pola irracionalidade dos que ditan ou reciben a lei. As veces a lei se fai ou se recibe de forma visceral, valorando máis quen a fai que o que poida dicir. Leis sensatas foron rexeitadas pola tripa partidista, e outras insensatas impostas polo mesmo sistema visceral.

4. Pola oposición de intereses dos compoñentes das sociedades. Suponse que a lei busca o ben común, nomeado como Xustiza en ocasións, pero en sociedades plurais este nin é único, nin igual para todos e os distintos grupos sociais loitan entre si para impor os intereses propios no peor dos casos, ou a súa lectura do ben común no mellor.

5. Polo abismo entre o espírito e a letra da lei. Unha cousa é o que se di e outra o que se quere dicir ou o que se interpreta que se di ou o que se querería dicir. A lei rara vez é clara, e si, abondosa en ambigüidades e difícil de particularizar.

6. Pola ductilidade da lei, que pretendería ser cumprida polo convencemento máis que pola imposición. De ser así, devén  obriga en conciencia, case lei moral. A lei democrática debería obrigar en conciencia e non por imposición.

7. Pola caducidade da lei, da que non só sabemos cando se ditou, senón tamén que perderá vixencia máis cedo que tarde, cando non ven xa coa data de caducidade incluída. Non temos leis inmemoriais, nin preceptos eternos.

Así, obedecer a lei nunha sociedade democrática é supeditarse un mesmo ao ordenamento xurídico establecido, á vez que se pode estar loitando contra ese mesmo ordenamento. Se a lei simplemente se impón, non estamos nunha democracia. Se sinxelamente non queremos cumprila, non somos demócratas.

Nas nosas sociedades posmodernas, líquidas, cultas, virtuais  e asentadas na opulencia do consumo e do desexo (aínda que esteamos en crise), o de cumprir a lei cando non nos gusta ou cando non nos interesa, estase a converter nun serio problema, problema que non é novo. Tiveron que enfrontarse a el na democracia ateniense cando sofistas, demagogos, relativistas, tiranos  ou ditadores rexeitaban o cumprimento das leis cando non lles interesaba ou non lles apetecía aducindo que eran leis convencionais, caducas, interesadas, coercitivas, irracionais, alleas, partidistas,... sóalles? O asunto solucionouse con máis de dous mil anos de ostracismo para a democracia (se é que algunha vez se recuperou).

Publicado no Progreso o 23-1-2016

Ilusión de cambiar (Reflexións post-electorais)

Juan Carlos Fernández Naveiro

Os resultados das últimas eleccións xerais traen ilusión de cambio, pero hai que precaverse; ademáis dunha esperanza a ilusión tamén é feitizo, tomar por real unha cousa inexistente. O novo enseguida deixa de selo, a volatilidade da situación obriga a todos os actores a redefinirse, todo é posible. Tamén é fácil que un maior pluralismo derive en parálise institucional. Cadaquén adornará a historia ao seu gusto, o camiño é longo e o home un ser sometido ás feridas do tempo.

No taboleiro está en xogo a renovación dun modelo que encarna a constitución de 1978, un cambio drástico de ciclo político. Mirando con perspectiva ten moito sentido que a constitución teña que ser adaptada a unhas circunstancias que hoxe son moi diferentes, despois da globalización, o neoliberalismo e a crise, parece lóxico que os cambios sociais e xeracionais teñan un efecto institucional. Pero un cambio constitucional non é instrumento suficiente para cambiar de política: a cuestión de fondo seguirá a estar nas estratexias económicas, e na vontade (ou non) de combater a deriva oligárquica da democracia.

A loita política mudou de coordeadas; elección tras elección foi agromando unha nova paisaxe, ata chegar por vez primeira en democracia a un Parlamento que non se pode manexar desde os parámetros da alternancia política PP-PSOE, central no sistema vixente (aínda que aumentan as probabilidades dunha gran coalición).

Hai novidades importantes no novo ciclo político: o bipartidismo se debilita, da mostras de dasacoplarse coa diversidade territorial do Estado. O dominio dos partidos tradicionais  se asenta nas zonas rurais, e se definen diferentes zonas de influencia: PP no centro-norte, PSOE no sur, e as candidaturas unitarias de esquerda e nacionalistas, que se consolidan nas periferias do norte (aí está o procés marcando tendencia, a pesares das súas formas esperpénticas e sen chegar a admitir que nas eleccións plebiscitarias non acadou o 50% dos votos).

Da contestación á crise xurdiu unha dialéctica distinta á oposición esquerda/dereita, que agora opón os de abaixo contra as elites, os cidadáns contra os políticos, o pobo contra o sistema. Esta nova dialéctica garda relación ca fenda xeracional entre os que protagonizaron a transición e os que naceron xa en democracia, os sectores máis castigados cando chegou a crise (recortes, paro xuvenil, emigración). Aí prenderon o 15-M e Podemos.

Tamén incorporamos o mesmo proceso de reconfiguración interna da esquerda periférica europea, na que emerxen movementos que relevan á socialdemocracia, que se debate na incapacidade para xerar respostas á crise fóra do paradigma neoliberal (tamén nos países do norte está a fracasar a socialdemocracia, pero aí a beneficiaria está sendo a extrema dereita).

A este panorama hai que engadir outras liñas de fractura, como  a desigualdade crecente entre clases socio-económicas, os desequilibrios entre a España do norte e a do sur, ou o conflicto xa centenario entre o centro e a periferia (o terreo de xogo dos nacionalismos). Son conflictos que non se solapan e que agochan loitas de poder entre sectores moi diversos.

Pode haber continuismo ou ensaio dunha nova etapa. Aproveitando unha posible relaxación da austeridade podería vir un vento favorable de Europa (esto pode pecar de optimismo), como mínimo para combater as situacións de emerxencia social e defender as prestacións do sistema. Pero un tempo político realmente novo só se daría se ademáis se procuran cambios nas políticas de axuste neoliberal, se hai un propósito decidido de atallar a corrupción e de defender o común, desde a autoxestión individual e colectiva, e tamén se se acaba por reconfigurar o estado español, incluindo novos repartos de soberanía. Nada é inmutable, non debería haber medo ao futuro.

Publicado no Progreso o 16-1-2016

Poder e medo inducido

Gonzalo Pérez López

O medo como emoción primaria ou reacción instintiva ante  perigos  ou  situacións de risco pode considerarse como un mecanismo beneficioso para a supervivencia da especie humana. Pero sobrevivir é cualitativamente moi diferente de vivir, polo que a miña reflexión non se ocupará desa manifestación natural senón do medo socialmente patolóxico instrumentalizado polo poder para perpetuarse, provocándonos restrición das liberdades, inhibición comportamental ou  accións de rebote expresadas nunha fuxida irracional cara adiante, segundo os intereses circunstanciais de aquel.

Desde moi variados enfoques, antropólogos e psicólogos analizaron o medo co fin de caracterizalo, explicalo, estudar a resposta que provoca e, se é o caso, enfrontalo. Para os condutistas o medo sempre é aprendido e tende a xeneralizarse. Freud distinguía  o real (proporcional ó perigo)  do neurótico (cando a intensidade non garda relación coa ameaza), é dicir, o racional do irracional. Desde unha perspectiva histórica e cultural, Burke conclúe que, de todas as emocións, a máis fácil de estimular é o medo, do que distingue dúas formas básicas de amosarse, a externa a un, que se pode identificar, combater ó que o provoca ou fuxir, e o interno, no que o suxeito non pode identificar a súa orixe.

A pesar da dispar orientación destas  interpretacións, lonxe  de resultar incompatibles, cabe consideralas, en boa medida, complementarias. Así, no proceso de socialización, ademais de costumes, estilos de vida, códigos e normas derivados da escala de valores socialmente dominante, aprendemos tamén medos irracionais, cuxa procedencia non somos capaces de precisar, pero que condicionan decisivamente a nosa traxectoria vital.

A indución destes medos como coadxuvantes ó control social, ofrecendo á vez diversas vítimas expiatorias por se fose necesario exteriorizalos a súa comenencia, é un obxectivo prioritario das elites  mundialmente reinantes. Estas manexan tanto os medos en si como os tempos dos mesmos.

Ao longo da historia, o recurso por excelencia do poder para a inoculación do medo foi a instrumentalización da relixión. Aínda hoxe ese uso revirado das relixións goza de considerable predicamento entre os estrategos  da domesticación masiva en boa parte do mundo, pero o progresivo proceso de secularización esixiu das elites a substitución da relixión como xeradora  de medos e a busca de novos canles para  expandilos. Entre estes dispoñen hoxe da fidelidade dos medios de comunicación de masas que, polas súas posibilidades manipuladoras, capacidade difusora e tendencia monopolista, ofrecen unha extraordinaria funcionalidade cara ó obxectivo de amedrentar a unha sociedade tendente á globalización. Así, só necesitan concretar a diversificación de medos a potenciar, asentados todos eles sobre a ignorancia, con independencia da vía pola que se  inxecten.

Nesta mal chamada sociedade da información, eses medios masivos, no canto de satisfacer o dereito á información veraz, o que fan é propiciar unha xeneralización globalizada do medo: ó descoñecido, ó enfado dos mercados, á guerra , ó contaxio  vírico diverso, ó terrorismo, aos ERES, a que nos responsabilicen da crise, ó despido libre, á subida da prima de risco, a ir “aínda peor”, a carecer do suficiente espírito “emprendedor” para contribuír a alixeirar as listas do paro, a non ter experiencia abonda, a cuestionar que “sempre haberá pobres e ricos” sexa un axioma con proxección de futuro, a non ser politicamente correcto, a ser tan “inmaturos” que imaxinemos posible un modelo económico e social distinto do imperante, a esquecer  que os ricos o son por méritos propios, a non resignarnos  a renunciar ó exercicio de dereitos básicos, a que non gobernen os de sempre, a perder o que non temos, a non ser suficientemente conserv adores dos intereses duns poucos asumidos como propios, …

Pero tamén nos insuflan outros medos non menos condicionantes: ó que dirán, a ser un, ó fracaso, a non ser miméticos cos valores impostos, a non ser recoñecidos socialmente, o non estar na crista da onda da moda e do oficialmente moderno, á exclusión, a non poder participar da orxía consumista, a desviarnos das medidas corporais estándar, á sinceridade, ó diferente,  a ir a contrapelo do sentido do rabaño, a ser utópicos, …  a todo canto sexa susceptible de convertelo en medo.

Afecte individual ou colectivamente, sexa real ou imaxinario, ou simplemente o difuso e corrosivo medo ao medo,  aprovéitano para lexitimar recortes de dereitos, prexuízos, exclusións de toda índole e renuncias á liberdade e á autonomía persoal.

O medo só pode vencerse enfrontándonos ó que o provoca, pero o vicioso do círculo que nos atrapa é que, sumidos na ignorancia, o propio medo nos incapacita intelectualmente para comprendelo e poder superalo.

A reflexión filosófica, máis alá do ornato intelectual soportable, pasa por demostrar que se o medo axudou á evolución biolóxica, a (r)evolución social pasa precisamente pola eliminación dos medos premeditadamente inducidos que alimentan e reforzan, transversalmente, as distintas manifestacións da alienación que asolan a sociedade actual, orientando a praxe moral, social e política  á substitución da escala de valores dominante por outra que priorice a nosa realización como persoas.

Publicado no Progreso o 2-1-2016

 

Un camiño de catro anos

Elías Pérez Sánchez

           En maio de 2011 a xente do común, descontenta polas consecuencias da crise do 2008, polos recortes sociais, polo descrédito das institucións políticas e públicas, pola corrupción e a insensibilidade dos dirixentes políticos do réxime, uníuse nas rúas reclamando xustiza, dignidade e máis adiante, pan, teito e traballo. A xente do común levou á praxe aquel berro teórico que Stéphane Hessel e José Luis Sampedro plasmaron no libro “¡Indignaos!”: “non vivades na indiferenza e levade adiante a insurrección pacífica”, dicían.

O movemento 15-M reclamaba honestidade política, democracia real e radical, soberanismo cívico, economía do ben común e cooperación política frente a un réxime en estado catatónico convertido nunha mistura de oligarquía e plutocracia. Paradoxalmente, e contradecindo a opinión compartida pola ortodoxia do sistema, o movemento e o seu espíritu cristalizou. Fíxose caso una vez máis (por así dicilo) ao chamamento de Hessel: non chegaba con indignarse; era necesario comprometerse: “buscade instrumentos eficaces de acción política para loitar contra as inxustizas, os abusos de poder dos oligarcas e plutócratas e contra o atropeio dos dereitos humanos. Non vos rindades, sede ambiciosos”.

E naceu Podemos como organización política que remexeu as augas noxentas do lodazal político. E surxiron as Mareas nunha nova primaveira, neste caso, no mes de maio deste ano. Mareas que entenderon a política como praxe política participativa, cooperativa e cidadá. Podemos e a conformación das mareas foron a solidificación dos movementos reivindicativos do 15-M e das Marchas da Dignidade.

Tratábase de levar adiante un proxecto político compartido de autodefensa cidadá ante as agresións dos poderosos. E este proceso de autodefensa segue medrando. O 20-D anuncia un cambio, a reconquista dos dereitos sociais, da soberanía popular, da igualdade e da xustiza social. Todo aquelo que o réxime putrefacto do 78, cuxos restos cadavéricos xa cheiran máis da conta, conseguíu practicamente borrar da historia. O 20-D pode ser o principio dun novo escenario político e social esperanzador que, desde a esixencia ética individual e colectiva e o rexeitamento explícito da violencia (instrumento de moitos cambios políticos e sociais producidos ao longo da historia), acade o que José Luis Sampedro e Stéphane Hessel desexaban: atopar una vacina eficaz contra a tiranía dos mercados e os seus aliados e desembarazarse das oligarquías que nos gobernan reconquistando, definitivamente, unha auténtica democracia. Unha democracia real e non virtual.

Publicado no Progreso o 27-12-2015