O mapa non é territorio

Mar Carballo Cela

Asomámonos á realidade desde os conceptos que un día inventamos, e logo acabámonos aferrando a eles coma se fosen a realidade mesma. Como dicía Nietzsche, olvidamos que non son máis que metáforas. Pero o que ten poder para impoñer a súa visión metafórica do mundo tamén o ten para impoñer o seu mundo, aproveitando precisamente esta confusión. Vémolo claramente na linguaxe xenófoba ou machista, que manexa o inconsciente colectivo perpetuando percepcións e sentimentos propios desas ideoloxías. As palabras teñen un gran poder.

Emmánuel Lizcano, no seu libro Metáforas que nos piensan (Ediciones Bajo Cero, 2006), aborda moi ilustrativamente este tema aportando numerosos exemplos de como esas metáforas dominan o noso pensamento, deixando ao descuberto a facilidade coa que asumimos na nosa vida cotiá a inocencia dos conceptos que manexamos, a pesar de ser profundamente manipuladores. Nun deles describe un conflito entre un grupo de mariscadoras e a Administración, a cal impuxo a súa metáfora para resolvelo: había que constituír unha "mesa de negociación", dando así por sentado que o lugar natural para negociar é un despacho. Pero esta é unha metáfora que sitúa o parlamento para os acordos no entorno habitual dos burócratas, non das traballadoras. Para estas -que aceptan sen cuestionamentos que así debe ser- o seu contorno habitual é a praia, o espazo onde traballan e toman decisións políticas, onde se moven con soltura, falan abertamente e se senten poderosas. A mesa, o despacho, é territorio inimigo, nel é imposible poder defender os seus dereitos coa mesma convicción que o farían na praia. Asumindo a metáfora do poder están asumindo tamén a súa inferioridade. Por que non se pode negociar nunha praia, nunha fábrica ou en calquera espazo onde acontecen os feitos e mellor se poden comprender? Nos despachos asépticos as necesidades diarias transfórmanse en números; e a suor e o esgotamento, en "condicións laborais" que xa non teñen a viveza dos seus referentes. As mariscadoras perderon, posiblemente, por pensarse a si mesmas na linguaxe do poder, na linguaxe dos números e as leis, pero non da suor e o sufrimento.

Pero as metáforas non só están nas palabras. Un exemplo moito máis gráfico de como nos movemos nunha realidade imposta por elas é o da cartografía. Cando viaxamos, ímonos movendo mentalmente por un mapa no que "subimos" ou "baixamos", nun plano cun arriba e un abaixo e unhas liñas divisorias que en nada se parece á realidade física, pero que consegue condicionar a nosa visión do mundo. Ese mundo planisférico que ten como centro a Europa, e no que o tamaño dos continentes e dos países foron deliberadamente alterados -por non falar da cualificación tendenciosa de Europa como continente sen que obedeza xeograficamente a dita designación-. Tal e como dicía o lingüista Alfred Korzybski, "o mapa non é o territorio".

O mundo nunca nos é dado directamente, senón a través de ficcións compartidas: velaí o poder dos que deciden sobre elas. Di Emnánuel Lizcano que se cambiamos as metáforas podemos cambiar o mundo. O que está claro é que a mentalidade que creou os problemas non ten capacidade para resolvelos.

Publicado no Progreso o 17-6-2017