Sociedades abertas de control

Juan Carlos F. Naveiro

Díxitos en lugar de muros; redes sociais en troques de medios de información; precariedade no traballo e na vida frente á permanencia das funcións sociais e as relacións persoais. O mundo foi cambiando ao fío de avances tecnolóxicos que afectan aos modos de producción e comunicación, ás prácticas educativas, aos conflitos bélicos. Pero non se trata solo de tecnoloxía. É unha mutación histórica da que aínda non vemos ben o contorno, e que leva xa unhas décadas entre nós.

Hai un breve e esclarecedor texto do filósofo francés Gilles Deleuze que apareceu en 1990, “Post-scriptum sobre as sociedades de control”, que é pioneiro en reflexar esa mutación histórica. Deleuze fala da transición do que seguindo a Foucault chama “sociedades disciplinarias” cara un novo rexime de control, transición que 25 anos despois non podemos máis que confirmar. O modelo das sociedades disciplinarias era o modelo da fábrica, que acadou o seu apoxeo co ideal científico positivista do século XIX e principios do XX, e ese modelo é hoxe claramente insuficiente, non se compadece ben coa circulación do capital nin coa circulación dixital, e foi sustituido a todos os efectos polo modelo da empresa.

A empresa é a forma organizativa do control e a vixilancia, un modelo que funde os intereses corporativos e os militares con tecnoloxías cada vez máis cercanas ás películas de ciencia ficción: na enxeñaría xenética, a nanotecnoloxía ou o ciberespacio, pero tamén na vida urbana e os grandes espazos naturais do planeta, devastados por conflitos sen fin; todo conforma un mesmo e único “campo de guerra” (como dí o ensaísta mexicano Sergio González, Premio Anagrama 2014). O control e a vixilancia son instrumentos das que as nosas sociedades non poderían prescindir, en parte porque son dispositivos cada vez máis naturalizados que os individuos estamos dispostos a aceptar como parte da nosa seguridade. Sábese ben cómo se manipula a inseguridade para promover novas medidas de seguridade, un efecto utilizado polo contraterrorismo especialmente despois do 11-S; e a nova lei de seguridade cidadá reflexa tamén esa tesitura penal que sustitúe a idea dunha culpabilidade que debe ser certificada polo concepto máis lábil de “peligrosidade”, acorde cunha cultura da prevención pero tamén da sospeita xeneralizada.

O imperativo de felicidade é tamén un dispositivo de control, ligado ao hedonismo do consumo e á expresividade das emocións. Nas sociedades disciplinarias os códigos de conducta pública impedían a exteriorización do placer, reservado ás esferas íntimas e os grupos de iguais. Pódese considerar que o totalitarismo do 2º cuarto do século XX levou ao paroxismo esa proscripción, mediante unha verdadeira industria do sufrimento. Kafka, a dicir de Deleuze, estaría no vértice entre disciplina e control, leva a disciplina o absurdo pero xa anuncia outra cousa, o futuro dun control sen descanso.

Nos anos 30 e 40 tiña un sentido combativo defender “sociedades abertas” e flexibles frente os delirios totalitarios, a loita pola democracia era ante todo unha loita anti-fascista. Nas décadas seguintes de guerra fría ese motivo de confrontación aínda era operativo ao quedar claro desde moi pronto o carácter totalitario do estalinismo; comenzábase a sospeitar da liberdade das “sociedades libres” pero o feito era que a disciplina soviética creara sociedades burocráticas, grises e kafkianas como ningunha outra.

Despois da caída do muro, co triunfo da axenda neoliberal, a apoteose da globalización e o crecemento das tecnoloxías da información, que foi das “sociedades abertas”? Do mesmo xeito que o mundo soviético era unha ficción que non podía evadirse da circulación global do capital, a ironía máis sorprendente da guerra fría foi que as sociedades libres e pluralistas acabaron desenvolvendo métodos propios das sociedades disciplinarias. Son as novas sociedades de control, SOCIEDADES ABERTAS DE CONTROL, nas que a disciplina acada unha sofisticación que a convirte na verdade profunda da liberdade.

Igual que as urbanizacións exclusivas combinan os setos enormes coas barreiras intelixentes e cámaras de vixilancia, as sociedades de hoxe combinan os métodos físicos das vellas disciplinas co control maiormente dixital. Os adolescentes (e non tanto) que camiñan pola rúa absorbidos polos teléfonos móviles, abertos ao espazo exterior do ecosistema dixital pero deixando en modo silencio a comunicación cos pais (cos amigos, cos fillos) non reparan en engrosar un Big Data que se presta a todo tipo de usos. Cando as cámaras de vixilancia incorporen sistemas de identificación automática da identidade e se xeneralice o pago con pegada dactilar dixitalizada o rexime de control terá acadado un escalón superior. Conectándonos e desconectándonos a pracer buscaremos parecernos ás maquinas, programarnos como habitantes dun universo clónico. Xa nos vexo artellando artificios contables para soster a ficción dunha boa vida enfiada nas redes da seguridade.

Publicado no Progreso o 7-3-2015