Miradas en rede

José Domingo de Prada

“Mirar e ser mirado”, velaí o lema das relacións sociais do século XXI. Esta é a nova socialización. Desde o berce, o primeiro que agora se ensina, e o que se aprende con máis entusiasmo, é a mostrarnos e a observar. Parece como se actualmente xa non fixera falta estruturar sociedades que busquen o ben común, tampouco incrementar a felicidade acadando ideais éticos ou compromisos solidarios con outros, senón que é suficiente con mostrarnos ou con mirar o que publican outros. Polo menos, ao que máis se atende nestas sociedades é a isto último.

Este novo modelo social fundaméntase na exhibición, pero non xorde da nada. O terreo vén sendo preparado dende mediados do século pasado: o xurdimento e expansión dos medios de comunicación e a conseguinte facilidade para acceder á imaxe, fotografía nun primeiro momento, foto despois (é altamente significativo como o avance na cotidianidade do uso das imaxes exprésase lingüisticamente nunha formulación máis sinxela que fai o nome moito máis familiar) son a base sobre a que se levantan os mitos finiseculares das aparicións televisivas e os denominados ‘minutos de gloria’, nos que o importante é que te vexan, aínda que sexa ao prezo de mostrar o máis lamentable dun mesmo. O substituto do minuto de gloria maniféstase nestes tempos de xeito exponencial e permanente, son os grupos de seguidores das distintas redes sociais.

Os antigos ‘clubs de fans’ agora reconvertidos en ‘grupos de seguidores’ popularízanse ata o punto da masificación e irrigan a vida social. Dáse aquí unha dualidade: aqueles con relevancia social utilizan estas redes para dicir e amplificar o que lles interesa que se saiba ou para confundir con medias verdades ou directamente mentiras. Fan un uso interesado e consciente da amplificación que se lle vai dar as súas mensaxes e incluso da imposibilidade (real) de non oílos. Por outra banda, están os que carecen desta singularidade social, calquera de nós. Estamos todos en situación de ter, ou poder ter, o noso propio grupo de seguidores (ou varios nas distintas redes sociais). A única condición é participar como seguidor doutros. Así, vanse producindo agregacións de individuos seguíndose mutuamente sen obxectivo nin propósito.

A función principal destes grupos é a exhibición e o acirro mutuos. Pero que se exhibe e acirra? Nada, absolutamente nada, o máis vulgar e cotiá da vida dos suxeitos, calquera frusleria ou calquera mediocre interese. Pois aquí está a base do problema. As novas relacións sociais son baleiras. Non aportan nada, non defenden nada, non pensan en nada, non manifestan nada senón a si mesmas. A súa única pretensión é verse replicadas; ao careceren de ideais chégalles con repetir a súa propia imaxe; son, en fin, mero formato sen contido, pura exposición de si.

Pois resulta que este xogo de espellos que podería parecer o último grao da ultramodernidade, xa é vello. Se nos retrotraemos un pouco, quizais entendamos que as novidades ás que nos enfrontamos tampouco son tan novidosas (tan só é recente o aparato técnico que as sustenta) e incluso poidamos comprender como esa tendencia humana á repetición é a que marca o signo das variacións, máis por detalles que por aportacións desmesuradas.

Unha magnífica ilustración disto ofrécea Stefan Zweig. Deixémonos conducir por el ata a Exposición Universal de Bruxelas de 1910. Analizándoa, o autor describe como todas as cousas alí expostas perden o máis íntimo, perden a súa esencia. A propia exposición degrada á vida considera o autor austríaco, deixándoa nunha simple imaxe, illándoa da súa realidade. Prosigue analizando como o único propósito é satisfacer a ociosa curiosidade do transeúnte. Supoño que en ningún caso albiscou que se chegaría a montar unha exposición, esta vez case si, universal, na que os obxectos expostos nos andeis dixitais non foran xa cousas ou animais, senón os propios suxeitos exhibidores. Con todo, Zweig si que explicita como poden rematar as cousas, xa que só hai un final posible e el logrou describilo con gran precisión. A exposición (toda exposición) é posible por un condicionante humano básico que se hiperdesenvolve na masa (e se atrofia, cando se logra atrofiar, no suxeito): a comodidade. A comodidade de mirar o que se exhibe polo mero feito de que é exhibido por alguén que reclama a nosa atención sobre algo. Acudir para deixarnos distraer nesa ociosidade permanente é consentir en formar parte do espectáculo, o mesmo ocorre cando vivimos na excitación da rede pois pasamos a formar parte dela.

Se as Exposicións Universais carecían de sentido sen as riadas de xente percorréndoas, e mostrándose ociosamente asombradas polas taxidermias da realidade exhibidas, igualmente as redes sociais carecen de sentido sen os suxeitos exteriorizados na súa banalidade (Sartre falaría da cousificación ante a mirada do outro) a un tempo utilizados como reclamo á vez que eles utilizan preguiceiramente o que lles ofertan, sen ánimo nin capacidade para demandar outra cousa que o que lles dan.

Publicado no Progreso o 16-3-2019