Razón instrumental

Xosé Ramón Cando Vázquez

Afirmaba Confucio que para formar a recta vontade teriamos, primeiro, que coñecer a natureza das cousas. Nunha perspectiva próxima se situaban Sócrates, Platón ou Aristóteles que sostiñan a equivalencia entre o saber e a perfección moral. Mais radical era Epicuro subliñando que o estudo da physis so era pertinente canto á construción da ética, non como un fin en si mesmo. Todos estes pensadores coincidían na consideración do saber como ferramenta liberadora da vontade humana da súa dependencia, maior ou menor, da necesidade, propia do carácter cego da natureza. Pódese afirmar, deste xeito, que a historia da filosofía e a historia do esforzo levado a cabo pola humanidade para facerse cargo da autonomía que o desenvolvemento do logos puxo ao seu dispor.

Cando se menciona o saber, faise referencia, en xeral, ao coñecemento do real, da “natureza das cousas” tal como o expresa Confucio ou ás “esencias” que Sócrates aprendeu a definir. A “sabedoría” é un estadio que se contempla ao lonxe, que Platón considera de moi difícil acceso e que Aristóteles entende como un obxectivo inalcanzable aínda que como unha referencia necesaria. De todos xeitos, estes filósofos intentan ir mais alá do que aparece, pero, por enriba de todo interróganse verbo da orixe do obxecto de coñecemento pero tamén encol do “telos”, da finalidade do mesmo. Velaí a actualidade do seu pensamento como antítese da razón instrumental predominante.

Os privilexiados intelectos que gobernan a pedagoxía actual decidiron que o saber en si mesmo non contén ningún valor formativo polo que os currícula educativos deben estar artellados mediante o que denominan “competencias”, ou sexa, a educación formal está destinada a “aprender a facer”. Sen negar a importancia de “aprender a facer”, discúteselle o monopolio dos contidos educativos e faise constar a semellanza de “facer” con “producir”. Que diría Pierre Bourdieu? Se cadra que a reprodución que el constataba, agora salta “impúdica” á vista de todas e todos. Nesta formulación educativa adivíñase a ideoloxía dos tempos, o trunfo da tecnociencia que non busca o saber senón a manipulación da natureza e o control da sociedade, utilizando como soporte a maxia portentosa da tecnoloxía.

Os pensadores da Escola de Frankfurt buscaron as coordenadas ideolóxicas deste tempo, na liña dos filósofos mencionados anteriormente, producindo respostas como as de Marcuse ou as de Habermas que poñen de manifesto a hexemonía incontestable da razón instrumental, por enriba doutras reflexións sobre causas e consecuencias que transcendan o inmediato. Neste contexto, faise referencia ao trunfo do nazismo como unha expresión desa mesma razón e, como exemplo, sinálase  a resposta de Adolf Eichmann ante o tribunal que o xulgaba como responsable da organización da “solución final ao problema xudeu”:  “o meu cometido era que os trens chegasen á súa hora, a carga que puidesen levar eses convois non era da miña incumbencia”.

A circunstancia mais dramática (se cada pódese dicir tráxica) deste uso irresponsable da razón atopámola nos líderes das empresas contaminantes que prefiren contribuír á destrución do seu propio hábitat e polo tanto á súa propia destrución antes que reducir dividendos para prover ás factorías dos sistemas de depuración apropiados,  sen privarse de utilizar todo tipo de argumentos “ad hoc”. (lémbrese a renuencia a aceptar as causas humanas do cambio climático e mesmo como sucede con Trump ou co primo de Rajoy a negación da existencia mesma de dito cambio). Que clase de consciencia permite ver o beneficio económico inmediato sen sentirse alarmada pola inutilidade letal do mesmo? Pois esa, a razón instrumental.

De parecida dramaticidade resulta constatar como determinados slogans de propaganda política que  unha boa parte da sociedade asocia con tempos nada democráticos xa superados, poden resultar moi atractivos, mesmo excitantes, para outra parte da sociedade. Non se trata do significado denotativo das palabras senón das connotacións que a súa exclamación carrexa, ou mais preocupante, dos contidos ideolóxicos que agacha. Un “Viva España” ou outras exclamacións semellantes, segundo o contexto ou segundo as voces que as pregoan, poden significar a expulsión do Estado da actividade económica e polo tanto a desaparición das prestacións que dependen da solidariedade social administrada polo mesmo, entre as que está a sanidade pública, a educación pública ao alcance de todos e todas, as pensións en todas as súas modalidades, etc. De feito, a forza política que está a apropiarse do  slogan citado explicitamente,  defende positivamente a economía neoliberal e as súas vantaxes. Que razón pode fundamentar a posición de apoio a esa forza política  de determinados grupos sociais menos favorecidos, que o trunfo do neoliberalismo podería conducir á marxinalidade? Pois esa, a razón que non se interroga sobre motivacións e finalidades mais alá do inmediato.

Publicado no Progreso o 16-11-2019

Xornada de reflexión (democrática)

José Domingo de Prada

Lerán vostedes estas liñas na xornada de reflexión dunhas novas eleccións. Quizais se pregunten se deben acudir a votar, ou se deben repetir o voto das últimas eleccións ou cambialo. Nos medios de comunicación reitéranse cunha insistencia desmedida mensaxes referentes ao tedio democrático (volver a votar, todo vai seguir igual, son gastos innecesarios para o estado, ninguén vai amañar isto....). Non cansen. Non cedan ante a desinformación nin ante intereses, digámolo claramente, antidemocráticos. Voten, e cando voten, irremediablemente terán que facelo tomando a súa decisión con informacións limitadas e imperfectas. Non temos máis. É certo que isto pode producir certo desacougo nos suxeitos ao careceren da seguridade de cal vai ser a consecuencia futura da súa decisión, pero o voto é unha aposta de futuro, de esperanza e de construción de realidade.

A pesar de que sexan imperfectas, máis aínda, representativas, oligárquicas, sectoriais, intrigantes —e a isto engádanlle todos os defectos que se lles ocorran—, a democracia segue a ser a mellor forma de goberno da que dispoñemos e tamén a máis feble e a que require de maiores coidados. Se temos esta visión negativa dela é porque seguimos sendo platónicos, porque aínda cremos en mundos e gobernos perfectos e porque herdamos ese recendo aristocrático e antidemocrático que destilan os escritos de Platón.

A democracia, tal como a entendíamos ata hoxe, non é máis que a toma de decisións e acordos aceptables por unha comunidade, a construción de consensos en discusións libres e reais e estes, tendo en conta a argumentación de Habermas, teñen que levarse a cabo por persoas libres, reais e vivas. O problema é que hai indicios que mostran que isto está a cambiar moi rapidamente e que, desde o que se está a denominar principio do realismo posmoderno, rexéitase calquera acordo ou decisión na que nós non participaramos. Pénsese a este respecto na lexislación negativa —literalmente eliminar normas, acordos ou consensos elaborados por alguén anterior— que se está a producir en moitos estados, no noso tamén, o que propicia moitas veces o desánimo e potencia a non participación.

Así, o gran inimigo da democracia somos nós mesmos, a apatía dos cidadáns ou se prefiren utilizar termos máis actuais o pasotismo político ou a abstención. Votar é un acto simbólico que constrúe realidade, e ademais, unha realidade moi concreta que non existe se este acto non se realiza. Delegar o proceso participativo significa literalmente ceder dereitos propios e sucumbir á aristocracia (por usar termos vellos), á ditadura, sexa esta do poder económico, institucional ou do coñecemento. Polo tanto, débese votar, e ademais, débese votar a aqueles partidos ou representantes políticos que manteñan o seu compromiso coa defensa e potenciación da democracia.

Hai que estar alerta ante as demagoxias que, como na época clásica, intentan conducirnos por direccións interesadas sen que nos decatemos. A demagoxia, que como sabemos, non é un invento moderno, senón dos sofistas que, en política, defenden a condución do pobo e ensinan erística (ou a arte de persuadir), a cal evidentemente deixa de lado a verdade, concepto fundamental para o mundo grego ata ese momento. Xa saben vostedes como hoxe, técnicas publicitarias, asesores, especialistas e expertos de todo tipo promoven esta demagoxia e aconsellan aos políticos como persuadirnos para que votemos as súas respectivas opcións. Analicen con coidadoso raciocinio todos estes elementos e voten en función do seu proxecto de futuro e da súa propia vontade, non da dos outros. Boa elección.

Publicado no Progreso o 9-11-2019

Demagóxico incremento da violencia

Xosé Ramón Cando Vázquez

A correlación entre o incremento de violencia e a redución do benestar económico e social acompañado da frustración ocasionada pola diminución das expectativas de éxito na consecución de recursos felicitantes, é un fenómeno constatado en todo tempo e lugar, abondosamente retratado na literatura e, en xeral, nas artes. Comentaba un amigo meu, na derradeira década do XX, que paseando polas zonas de vivendas unifamiliares de Nova Inglaterra decatouse de que ninguén pechaba con chave cando saía da casa, non se consideraba preciso porque, mais alá doutras consideracións, era unha xeografía do benestar. Igualmente, mencionaba que se tiñas interese en visitar as zonas empobrecidas da cidade de Boston, debías abandonar o taxi no lindeiro das mesmas porque ningún taxista se arriscaba a circular por elas.

A desigualdade está na orixe de boa parte da violencia a que están sometidas as sociedades humanas. Non é a pobreza “per se” de todos os membros a que fundamenta a violencia, porén se dita pobreza afecta a unha parte ou aínda mais, se é consecuencia dun proceso de depauperización, no que hai individuos  que perden a condición (en perspectiva actual) de “suxeitos con recursos para o consumo” as probabilidades de actos violentos hanse incrementar. Estariamos ante manifestacións de “violencia directa” fronte á percepción (mais ou menos subxectiva) de sofrer o que os estudosos de Educación para a Paz  entenden como a súa contraria (conforme a Heráclito) “violencia estrutural”. Ou sexa, que se hai gromos de violencia nas nosas cidades o incremento de forza pública, ou o endurecemento das  condenas pode ser útil pero non vai resolver o problema, simplemente entrariamos nunha carreira delincuencia/represión cuxo remate preséntase no infinito (ou no cero, mais probablemente).

Historicamente, en casos semellantes, empregáronse alternativas consistentes en converter esa violencia que actúa como forza cega tráxica no seo das sociedades en ferramenta poderosa ao servizo dalgún obxectivo que pode ser interior ou exterior. Fai uns centos de anos, cando a situación estaba a piques de rebentar, dirixíase a atención cara a xudería, tiña lugar unha masacre e producíase unha especie de catarse. Tamén foi, historicamente, habitual, buscar un enfrontamento con outro principado para dar saída a esa forza tráxica ou, na época colonial, desviala cara outros territorios. Outramente, téñense dado circunstancias nas que esa forza conectada con ideas de carácter, mais ou menos emancipador, ten producido importantes revolucións que cambiaron transcurso da Historia.

Na actualidade os guetos xudeus non existen pero segue a darse violencia de carácter étnico e, entre nos, resulta preocupante a propaganda contra as persoas estranxeiras pobres que ten cada vez mais acollida, mesmo, entre persoas tradicionalmente críticas co modelo económico/social. O enfrontamento entre estados non parece unha saída viable no noso contexto polo que, mais alá da excitación do nacionalismo excluínte dentro do propio país, semella non ter moito futuro. Por outra banda xa non quedan imperios coloniais nin é posible a Conquista do Oeste, polo que esta alternativa tampouco non parece que poida actualizarse. Canto á revolución dos mais desfavorecidos, non se albisca nin conciencia de clase nin proxecto ideolóxico practicable, sobretodo despois do descrédito non que está afundida a  Revolución de Outubro. Neste senso, xa se ocupa o “monstro amable” de xerar ideoloxías diversas que manteñen disperso ao persoal porque como explica Chomsky: “Os individuos teñen que estar atomizados, segregados e sós, non pode ser que pretendan organizarse porque neste caso poderían converterse en algo máis que en simples espectadores pasivos”.

Lémbrese, unha vez mais o proceso histórico de perda de dereitos que tivo lugar a partir do século V, a entrega da liberdade a quen se constituíría en señor feudal, nun contexto amedrentador no que quedou suprimida a “pax romana”. Klein ten descrito a reconstrución, fraccionada en guetos, da cidade de Nova Orleáns, despois do ciclón Katrina, na que a cidadanía economicamente mais favorecida contrata a administración da súa nova sociedade urbana a empresas privadas que a fornecen de todos os servizos, incluído o de vixilancia e seguridade. Para decatarse da viabilidade desta privatización do uso da forza, hai que ser conscientes da existencia, ademais, de poderosos exércitos mercenarios que poden chegar, nalgún caso, a vinte mil efectivos. Que pode pasar en caso dunha percepción acusada e masiva de inseguridade? Podería regresar algún xeito de feudalismo no que as persoas sen moitos recursos se entreguen, de balde, a outras ás que confiar a súa seguridade?

Despois deste breve percorrido por algunhas das condicións de posibilidade da violencia e as súas alternativas, procede dicir que as reflexións anteriores teñen mais a ver cun hipotético futuro non desexable e que estamos a tempo de evitar, que cun presente que na nosa contorna non resulta ameazador, agás para quen, demagoxicamente, pretenda obter rédito económico e/ou político.

Publicado no Progreso o 21-9-2019