Animais filósofos

Juan Carlos Fernández Naveiro

 

Había unha vez un gato que ía polo bosque e se atopa cun raposo descansando baixo unha árbore… Máis ou menos así comenza unha das célebres fábulas de Esopo, auténtico creador do xénero no Gracia arcaica. Digo máis ou menos porque son tantas as versións e tan pouco o que se sabe con certeza que máis que dun texto canónico dispoñemos de historias que son parte do constantemente reinterpretado imaxinario popular.

Como mestre da astucia o raposo alardea das súas tretas para entrar pola noite nas granxas a comerse algunha galiña, mentres o gato recoñece que el solo sabe cazar ratas e trepar ás arbores cando o persiguen, cousa que ao zorro lle parece moi rudimentaria. Pero cando chegan uns cans ou uns cazadores o gato leva a cabo a súa estratexia e sube rápidamente a unha árbore, mentres o raposo corre atolondrado, dubida, cambia de dirección e finalmente é atrapado. Sobra aclarar a moralina coa que adoitan presentarse as fábulas de Esopo.

A historia pode verse como unha variante máis do proverbio que se atribúe ao poeta Arquíloco, “mentres o raposo sabe de moitas cousas, o ourizo sabe moito dunha sola”, idea que glosa o filósofo Isaiah Berlin no seu ensaio de 1953 El erizo y el zorro. Pero en Berlin xa non se trata dunha comparación moralizante senón dunha dupla categoría para dividir en xeral a pensadores e escritores en dous tipos. Dun lado os concienzudos ourizos que simplifican a complexidade do mundo nunha única grande idea que traballan obsesivamente, como Platón, Dante, Hegel, Nietzsche, Dostoievski ou Proust, e doutro os inquedos zorros que aducen unha gran variedade de ideas e experiencias, como Heródoto, Aristóteles, Shakespeare, Montaigne, Goethe, Balzac ou Joyce.

Pero todas as oposicións son falsas, agochan unha tanxente pola que se abren novas posibilidades. O mesmo Berlin se refire a Tolstoi como un primixenio raposo, reconvertido a ourizo pola férrea vontade do oficio da escritura, e a evolución de Wittgenstein, según Peter Hacker, vai do concienzudo ourizo do Tractatus lógico-philosophicus cara o raposeiro nomadismo temático do chamado segundo Wittgenstein, o das Investigacións filosóficas.

Si a xerarquía moral da fábula de Esopo estaba clara, indicando a superioridade da convicción do gato (ou do ourizo de Arquíloco) sobre a volubilidade do raposo, esa xerarquía, que forma parte da conservadora moral tradicional, non está tan clara nos tempos modernos e non digamos nos contemporáneos. A cultura líquida das redes pode verse como o triunfo do raposo, representado na mirada caleidoscópica do lector dixital.

Pero esa xerarquía xa estaba posta en cuestión desde os inicios da modernidade, pola vontade experimentadora e fáustica da ciencia que vai a alteralo todo. O filósofo inglés Francis Bacon distinguíu as actitudes de formigas e arañas, outra dualidade célebre usada para comtrapoñer a empríricos e racionalistas: “Os empíricos, semellantes a formigas, solo deben recoller e gastar; os racionalistas, semellantes a arañas, forman telas que sacan de sí”. Mentres a araña se debate en sutilezas sen fin, a formiga tantea e explora, chea da curiosidade que non ten a araña, unha solitaria soberana do sei reino. A formiga sin embargo non ten parada e oscila esquizoidemente entre o entusiasmo e o desánimo.

Todas as oposicións son insuficientes se non son superadas. Bacon considerou a abella como ese animal superior, porque “recolle os seus materiais nas flores dos xardíns e os campos, pero os transforma e destila”. Se trata du termo medio pero, como dicía Aristóteles, este non é un punto abstractamente equidistante senón relativo a nós; un punto medio que en realidade é un óptimo, como a distancia xusta que según Shopenhauer deben manter entre sí os ourizos para non ferirse nin conxelarse, como ocorre coa paradoxal sociabilidade humana.

Publicado no Progreso o 28-7-2018