Moderno ou posmoderno?

José Domingo de Prada

En 1979 Lyotard escribe ‘La condición posmoderna’. Desde entón abriuse unha polémica para tratar de clarificar se aínda estamos no período moderno ou se xa o superamos e entramos na posmodernidade. Moitos consideran esgotados e caducos os esquemas da modernidade, especialmente os derivados da Ilustración. A frustración ante ideais perdidos e a necesidade de novas expectativas tentaron abrirse paso pregoando unha nova época.

En ‘Nosotros, los modernos’, Alain Finkielkraut analiza o significado da modernidade dende o século XXI ofrecéndonos interesantes matices. Destaca a influencia do coñecemento -en especial do científico-, a importancia da acción que terá como finalidade a (re)construción do mundo e reflexiona sobre como afectou ao século XX e aos comezos deste XXI. Tal parece que a modernidade aínda non feneceu, dende logo non esta tan morta como algúns pretenden.

Finkielkraut inicia a súa mirada tratando de situar a orixe do home moderno e establécea nun autor case esquecido hoxe, Pico de la Mirándola, quen en 1482 reescribe o relato do Xénese subliñando que Deus creou ao home para que houbese alguén que puidera admirar a súa obra e, tras facelo dunha forma indefinida, faloulle así: -«Non che demos ningún posto fixo, nin unha faciana propia, nin un oficio particular, Oh Adán!, para que o posto, a imaxe e os empregos que desexas para ti os obteñas e posúas pola túa propia decisión e elección»-.

Sitúa así a orixe da modernidade nesta relectura do Xénese na que o home se independiza de Deus. Esa independencia vai supoñer, tamén, que queda só, desvalido. O home moderno ten que facerse a si mesmo e, á vez, ten que facer o mundo, pero non sabe moi ben como ao non ter un guía. Non era así para o medieval, home fundamentalmente relixioso que tiña xa estipulado o que debía facer: o mesmo que o resto das criaturas, debía glorificar a Deus. A novidade de Pico de la Mirándola consistiu en liberarnos desta esixencia glorificadora e, ao perdela, perdemos as ataduras coas tarefas que implicaba: ter que obedecer permanentemente o que Deus mandaba (as máis das veces a través dos seus ministros ou intermediarios).

Ao quedar desvalido, este home moderno, non é nada. Se o home antigo era fundamentalmente ‘natureza’ e o medieval ‘crenza’, agora todo se perde, pois nin se recoñece como un ser natural, nin como un ser glorificador. Neste quedar só consiste a radicalidade da modernidade. Se non somos nada, que somos? A resposta a esta situación vai chegar da man de dous pensadores que establecerán o punto de inflexión dos novos tempos.

Un será Francis Bacon, con el a modernidade deixa de lado a autoridade e o natural adquire unha inocencia orixinal, que lle vai permitir (re)modelar o mundo á imaxe e semellanza do propio home, e rematará no ideal de progreso, que procurará, entre outras cousas, o acceso lento -penoso ás veces- ao coñecemento.

O outro pensador é René Descartes, quen non satisfeito co que lle transmitían os legados do pasado, decide aprender no ‘gran libro do mundo’. Crea un novo método de traballo e a partir del preguntarase e preguntará á realidade como funciona; a construción do coñecemento deslígase do pasado e da revelación.

A modernidade culmina na Ilustración, onde o home se fai autosuficiente, ‘maior de idade’ na célebre expresión de Kant, liberado de titores e confesores. O home moderno é o que el mesmo fai de si mesmo, seremos o que queiramos ser, coa única condición de que o fagamos.

Pola contra, o home posmoderno trala perda dos metarrelatos vólvese ecléctico, acepta calquera idea ante a incapacidade de sopesalas, a realidade tórnase líquida ante el (Bauman), móvese continua e indefinidamente, faise volátil -por usar un termo financeiro, xa que tamén el mesmo acabará cotizando nas bolsas de valores a través dos xigantes informáticos que mercadean cos seus datos persoais-. O cambio convértese no seu elemento constituínte, pero carente agora de metas, e trastócase nun cambio compulsivo ao que só lle importa moverse, aínda que só sexa en círculos. O subxectivismo imponse, o que descualifica as certezas e a razón deixándonos ante a intuición e o azar.

A posmodernidade é sedutora (Lipovetsky), fainos consumistas e hedonistas, todo nace fenecido -modas, obsolescencia programada-. A virtualidade substitúe á realidade: imaxes, plasmas, teclados e conexións wifi estrutúrannos. O noso pensamento é analizado pola enxeñería social, e a nosa realidade, incluso a física, é virtualidade programada que analiza o que queremos ou o que podemos necesitar, se é que hoxe hai diferencia entre ambos conceptos. Entramos entón no reino da confusión, no que as palabras xa non significan o que significaban, senón que ocultan o que non queremos que se exprese mentres falamos.

Así, para algúns, tras observar este proceso é difícil definirnos, nin deixamos de ser modernos nin somos aínda posmodernos. Xorde a dúbida aínda con máis virulencia cando pensamos no Presidente de Goberno: chegou á Moncloa prometendo que faría as cousas «como Deus manda», que faría «O que sempre se fixo e o que se debía facer». Tras este tempo de goberno só se nos mostra virtualmente, ‘plasmático’, repetindo o seu discurso como nun replay: estamos a facer as cousas «Como sempre se fixeron», «Como está mandado», «Como Deus di». Onde situalo, é moderno ou posmoderno? As súas verbas terán un sentido oculto?

Publicado no Progreso o 30-8-2014