Unha vida filosófica aínda é necesaria

M. A. Martínez

En momentos difíciles da existencia é común escoitar dos achegados un consello: “tómate a vida con filosofía”. Ou facerse a un mesmo a recomendación: “hai que tomarse a vida con filosofía”. Quérese dicir que para levar unha vida boa, digna de vivirse, hai que afrontala con paciencia, distancia, obxectividade, un toque de humor fino. Sen entrar a valorar a rica tradición que latexa neste parecer, e tampouco o rigor de nomear como “filosófica” este modo de vida, algo está claro: na actualidade unha vida deste tipo resulta difícil (algúns dirán imposible, outros innecesaria). Por que? Non importa a paz interior, a serenidade reflexiva, a liberdade que dá o exercicio da ironía? Que acontece para que unha vida prudente, consciente e crítica sexa pouco desexada polo común da xente?

Nas sociedades avanzadas alborea un novo tipo humano e xermolan novos comportamentos. A expansión do consumo, a industria do ocio, as tecnoloxías da información e da comunicación, a mundialización dun único estilo de vida baseado nun ritmo e intensidade crecente do traballo, contribúen ao nacemento desta disposición inédita. O resultado resta patente en tres fenómenos.

O primeiro é a sobrevaloración das inclinacións, sensacións, experiencias e desexos persoais, vinculada ás “políticas da desinhibición”. A súa finalidade é facer do individuo unha burbulla expansiva e autosuficiente cuxo primeiro criterio de actuación é satisfacer os seus propios apetitos sen miramentos.

O segundo é a hiperexcitación sensorial asociada á produción incesante, consumo rápido, velocidade no traballo, que involucra a afectividade completa do individuo. É o “capitalismo emocional”: o compromiso de todas as facultades afectivas do individuo no proceso de produción-consumo.

O terceiro é a inflación da importancia das “propias” verdades, ideas, opinións. Esta “propietarización do pensamento” acontece e foméntase, sobre todo, nas redes sociais, foros de opinión e outras plataformas da Internet.

Estes tres fenómenos adórnanse cos prestixios da conquista do gozo psicofísico, o benestar material, a autonomía persoal. As persoas modeladas por este triplo dispositivo entenden que a súa “liberación” consiste en dispoñer do poder de responder inmediatamente ás premas imperativas do entorno comercial, laboral, de consumo. Mais, xorden dous interrogantes: os fenómenos anteditos expresarán unha nova forma de control do pensamento e o corpo, realizada coa complicidade implícita dos individuos?; representan unha nova e máis sutil doma da conciencia?

O prezo da adopción destas disposicións é moi alto. A elaboración desbordante de obxectos soñados, representacións ficticias, imaxes ilusorias, producen un malestar con risco de converterse en patolóxico (frustración, anguria, enfermidades depresóxenas). Ocúltase que os individuos, instalados no reino gozoso da autonomía, séntense, e son, realmente impotentes para cumprir as súas “propias” expectativas. Seducidos polos seus “propios” cálculos egoístas, caen presos do neuromarketing. Entusiastas da “propia” liberdade de consumo, emprenden o camiño da súa ruína. Escoitando a “súa” voz interior, obedecen ao amo exterior.

Nesta confusa situación a filosofía pode poñer algo de sentido. A filosofía é a resolución tomada dunha vez por todas de mirar e escoitar de novo arredor e dentro de nós. É, primeiro, unha elección de vida, non un discurso. Unha decisión, non un sistema teórico. Unha actitude: a escolla de desprenderse do propio eu para abrirse a unha perspectiva universal, racional.

Dada a actual situación, isto require un gran esforzo de transformación interior. Como o do pintor que quere mirar de novo a paisaxe que moitos pintaron. Como o do músico que quere desembarazarse dalgúns hábitos de interpretación e composición que lle aprenderon no conservatorio. Como o do biólogo que devece por desprenderse dalgúns prexuízos que lle inculcaron e arela por ver de novo a natureza. Como o do historiador que ansía lograr ese punto de imparcialidade e afastamento que lle permite comprender o pasado e redescubrilo no presente.

Habitualmente as persoas temos un discurso interior e exterior sen estrutura, caótico, disperso. Require moito esforzo e dedicación poñer en orde os nosos pensamentos, elaborar argumentos, expoñelos en público, escoitar contraargumentos, valoralos e dar novas razóns. Esta disposición, aderezada coa preocupación por actuar ben sen perderse nos vieiros do odio, a cobiza, a envexa, a compaixón, ou, tamén, a fatiga, o cansazo, o aburrimento, é, con xustiza, unha disposición filosófica.

A resolución de mirar por primeira vez, escoitar con atención, é filosófica. A verdadeira filosofía é aprender a ver o mundo de novo. Para refacer as relacións cun mesmo, cos demais e co entorno. Para desinchar o eu, distanciarse dun mesmo, aprender a poñerse no lugar dos demais humanos e dos outros seres deste planeta. Para actuar de maneira desinteresada.

A vida filosófica consiste na coraxe de asumir conscientemente o feito de que entre a miseria humana e a indiferenza da natureza, o ideal humano aínda é realizable. Que entre a atroz historia dos pobos e o sen sentido do universo, a conciencia humana intensifícase, preparándose para unha determinación inequívoca pola xustiza, a imparcialidade. Entón, unha vida filosófica aínda é necesaria?

Publicado no Progreso o 13-9-2014