A abolición do traballo

Juan Carlos F. Naveiro

“O traballo é a fonte de case toda a miseria existente no mundo. Case todos os males que se poden nomear proceden do traballo ou de vivir nun mundo diseñado en función do traballo. Para deixar de sufrir, temos que deixar de traballar”, así de contundente comenza “A abolición do traballo”, libro do anarquista americano Bob Black (Pepitas de Calabaza, 2013).

Tanto por extensión (breve) como por ánimo (decididamente panfletario), o libro ten ese utopismo sesentero de cando semellaba posible que os avances tecnolóxicos reducisen a necesidade do traballo humano e liberasen tempo para a relación, a expresión e en definitiva a vida. Pero Bob Black escribe nos anos 80, antes da extensión mundial das redes de comunicación electrónica pero xa metido de cheo nos inicios da revolución neo-conservadora que non parece ter fin.

Naqueles tempos de estrea da democracia neste país –tan lonxe, tan cerca– dábase moi frecuentemente un dilema en todo tipo de asambleas e reunións de colectivos, entre os que seguían un marxismo máis ortodoxo e os máis ácratas ou anarcoides: dun lado os que iban a pola ocupación das estruturas de poder para xestionar desde elas a transformación social, e doutro os que non daban por suposto que un cambio nas relacións de poder levaría por si só a abandonar os valores da dominación e promovían a capacidade de autoxestión desde a base. Planificar a revolución, ou vivila.

Era en parte a polémica entre o activista e o hippie, e algo desa dobre actitude (aínda sen coincidir de todo en cada caso) tense traducido despois de moitas maneiras: no debate entre pesimismo ilustrado (os que renegan sempre dos males do mundo desde confortables posicións intelectuais) e vitalismo híbrido (os que misturan  precarias estratexias de acción); entre “apocalípticos” e “integrados” (en termos de Umberto Eco); entre tecnófilos e tecnófobos; entre militantes fortemente ideoloxizados e “dilettantes” que merodean nos espazos de conflicto como bárbaros de novo cuño; ou entre habermasianos e pensadores de ascendencia post-estruturalista. Son liñas de fractura que non pasan polo mesmo lugar pero que teñen resonancias similares.

Dilemas coma estes atravesan as pocicións sobre o futuro do traballo e sobre o valor que se lle da ao traballo, dilemas que existen e se producen no medio ambiente cultural dunha tradición filosófica que relegou o traballo a unha esfera exterior allea ao pensamento (por canto os gregos nos legaron un modelo no que toda forma de acción estaba subordinada á contemplación). Pero o traballo persiste como problema pendente, e acuciante, arredor da súa función e da súa distribución social.

A situación actual está a producir todo tipo de distorsións ideolóxicas. O traballo escasea e precarízase, pero esa realidade ven a encubrirse coa neolingua da flexibilidade e a moderación salarial, a competencia polos postos de traballo enmascárase de busca da competitividade, e os dereitos se nos presentan como raros privilexios. Parece que a máxima aspiración sería un salario sen ter que traballar (de aí o debate sobre unha Renda mínima de cidadanía), pero así encubrimos o debate de fondo sobre o sometemento da actividade humana ao imperio mundial das finanzas. E agora en Holanda (país de vangarda que marca tendencia) traducen o desmantelamento do Estado de benestar coa defensa da “sociedade participativa”. Volven os tempo do “apoio mutuo” de Kropotkin para sustituir ás feblezas do Estado. E de feito o anarquismo tiña ese acento individualista que era reacio ás sobredeterminacións colectivas; solo que, unha vez pasado polos ultraliberais “Chicago boys”, acaba por confluir no fanatismo “libertarian” do Tea Party.

A pesar da contundencia dos conflictos que se aveciñan, as liñas de demarcación fanse difusas e as identificacións políticas se debilitan (ao tempo que se reforzan as identidades culturais de todo tipo). Pero da tradición libertaria, xunto a unha certa romántica do individuo, hai elementos que convén reter e rescatar, como a idea de autoxestión, o cooperativismo e a pulsión anti-burocrática.

Por outra parte, na rede prolifera un anarcocapitalismo que se da a man cos anti-sistema e o auxe dos “partidos pirata” (e agora en España o “partido x”). Hai unha épica da transparencia que ten os seus propios heroes (Julian Assange, Bradley Manning, Edwuard Snowden), que convive amigablemente co noso rexime de control e coa extensión do que Bob Black chamou “fascismo fabril”.

Non estamos lonxe de ser sociedades hipervixiladas e disciplinadas, e ao mesmo tempo aferrámonos a modelos laborais obsoletos, agardando que unhas décimas porcentuais de crecemento reapuntalen os obxectivos dunha sociedade “diseñada en función do traballo”.

¿Unha revolución lúdica, que transforme o traballo en xogo e supere as contradiccións do traballo coa vida? En liña coa tradición libertaria esa é a “abolición do traballo” que propón Bob Black. Como dicía Schiller: “O animal traballa cando carece de algo, e xoga cando reborda enerxía”.

Publicado no Progreso o 19-10-2013