A república dos afectos

Juan Carlos F. Naveiro

Cando o poeta Caballero Bonald recolleu o último premio Cervantes reivindicou a poesía como antídoto contra “os desafiuzamentos da razón”. Se a razón está do lado do poder, a poesía sería unha arma a disposición dos que sofren –como dicía Gabriel Celaya, “unha arma cargada de futuro”. Cómo articular esas diferenzas no pensamento?

Sobre ese problema, a filosofía ten elaborado imaxes moi célebres que marcan todo un estilo de pensar. Actuar coas vísceras fronte a pensar coa cabeza, a luz da razón fronte ás tebras da paixón. Platón representou a alma humana como un carro conducido por unha auriga que debe guiar a dous cabalos, un dócil e fermoso e o outro agreste e escuro. O mito platónico da para moitos matices, pero a partir da súa reelaboración na tradición filosófica (a través de estoicos e cristiáns), converterase en habitual falar da forza incontrolable das paixóns (plurais) fronte a unha razón (singular) que dirixe e planifica, e quedará esa idea dunha razón proactiva que debe dominar ás paixóns, e unhas paixóns que por ser irracionais rompen a orde natural das cousas.

Como todas as ideas metafísicas, o dualismo tamén ten as súas facianas políticas. No dualismo sempre houbo un compoñente xerárquico que estableceu claras liñas de demarcación entre o superior e o inferior, o que ten que mandar e o que ten que obedecer. Os afectos humanos foron domesticados nun proceso que é o mesmo no que se consolidaron atávicas estruturas patriarcais, útiles para asegurar a submisión non solo das mulleres. A idea de Logos como “razón común” sempre conviviu con formas de exclusión androcéntricas, clasistas e eurocéntricas. E en tempos máis recentes descubrimos que a idea de dominio racional, axudada polo desenvolvemento tecnolóxico, tamén pode ter derivacións totalitarias que poñen de manifesto un lado escuro da propia razón  -ese que fora denunciado polos críticos da ilustración, e sobre do que advertira Goya: “o soño da razón produce monstros”.

A cuestión é ata que punto somos aínda debedores das xerarquías dualistas, e en que medida dispoñemos doutras perspectivas do asunto. Obviamente hainas, e tamén forman parte da tradición (aínda que teñan menos repercusión por non pertencer á cosmovisión dominante).

Que nada grande se ten feito sen paixón estaba implícito nas ideas de Hume ou de Spinoza antes de que o dixera Hegel. Son algúns dos filósofos que falan da multiplicidade do ser humano e tamén da súa unidade profunda, da súa globalidade e da interelación dos forzas que operan en nós. E é chamativo que estes filósofos, grandes apreciadores da razón humana, tenderan a destacar sen embargo o carácter directivo das paixóns, e o papel subordinado e instrumental da razón. Con todo o seu valor, a razón non contén principios suficientes para lle dar forma á vida.

Unha cuestión pendente é cómo configurar nun plano político esa idea dunha unidade do ser humano, produto da súa pluralidade interna (esa idea que confirman antropólogos, biólogos ou psicólogos cando falan da continuidade das formas de vida e das raíces orgánicas da conciencia, cousa da que tamén saben os mellores médicos e os bos mestres); cómo configurar –dicía– esa idea cara a fundar unha unidade social que sexa produto da interelación dos individuos. Trátase de cómo facer (algún día) comunidade; ou cómo fundar unha “república dos afectos” –para lle dar forma á vida común. É ese un traballo que queda para o futuro.

Así que o poeta Caballero Bonald apuntaba a unha loita por facer, como un puñetazo no escano dun presidente: apelacións emocionais que (fóra do que é oportuno ou non) só adquiren sentido no contexto dunha paixón que é directamente política.

O horizonte está na república dos afectos; aínda que os conflitos humanos, e a “guerra intestina da razón e a paixón” da que falaba Pascal non teñan resolución definitiva posible –ou precisamente por iso é máis importante ter ese horizonte, e ir dando pasos.

Publicado no Progreso 1-6-2013