Vindicación da intimidade e da lectura

M. A. Martínez

Na obra Eloxio da infelicidade o filósofo Emilio Lledó, recente premio Princesa de Asturias de Comunicación e Humanidades, recórdanos que o pensamento nace no murmurio interior da nosa intimidade, no diálogo incesante con nós mesmos coa condición de que sexamos capaces de airear, renovar, enriquecer o discurso do noso pobre e angustiado eu co inacabado diálogo cos outros, os amigos, os libros. Na intimidade da lectura, por exemplo, prodúcese unha alquimia fabulosa, un dos prodixios máis estraños da memoria e a vida: a iluminación teórica grazas ao simple acto de percorrer coa vista o espazo material dunhas letras. Precisamente a alienación ideolóxica "pode consistir nesa asfixia que provoca o zumbar desalentado do propio e alleado interese, das particulares obsesións, dos dogmatismos de palabras baleiras aos que, como esposados cans de Pavlov, respóndese automática e maquinalmente", escrebe Lledó.

A amizade, esa forma intensa de encontro cos outros, é, ao mesmo tempo, a forma máis enriquecedora de encontrarnos con nós mesmos, coa nosa esquiva intimidade. Roland Barthes, de quen este ano celebramos o centenario do seu nacemento, pescudou nos regueiros subterráneos da voluptuosidade de pensar no outro, de imaxinalo no entusiasmo que busca a certeza dos signos que o atrapan e comprenden. No seu libro Fragmentos dun discurso amoroso, a viaxe pola intimidade cobra a forma do encontro reflexivo co suxeito amado, a linguaxe que ama e o recoñecemento da exuberancia dos signos amorosos. Unha intimidade saudable que resulta ser unha conversa ininterrompida non só co suxeito amado, senón cos libros lidos, relidos. Unha conversa que devecemos non interromper porque, quizais, é signo dun amor que está chegando e non deixa de chegar, sen facerse xamais presenza absoluta, mortal. Amigo, amiga, o suxeito amado pode ser un encrucillado no que os signos se entrecruzan, os códigos se confunden e os sentidos se enguedellan como unha cabeleira que estremece o seu ser.

Ramón Piñeiro, de quen tamén celebramos o centenario do seu nacemento, subliñou na Filosofía da saudade a importancia deste reino da intimidade como primeiro motor da actividade comunicativa das persoas, cerna da súa humanidade. Desde a intimidade, no abismo da saudade cósmica, xorde a aperta ao outro, a consideración de ser fraterno. A realidade humana da empatía e o amor brinca, como un neno inocente, desde a intimidade que é liberdade á comuñón cos demais, en forma de lírica e, tamén, política. A cidade soñada é capaz de acoller as señardades do común e no común, as soidades solidarias e as saudades compartidas. Utopías na terra e arelas de xustiza.

Mais pode suceder que estes encontros coa propia intimidade sexan fragmentarios e difusos. Existe o risco de perderse nos labirintos do imaxinario, que forzan a permanecer no propio ser e sintetizar todos os momentos da vida desde a empobrecida perspectiva dun eu enleado en si mesmo. O perigo de alienar o espazo da intimidade é real. E pode haber, polo menos, dúas causas que o provoquen.

A primeira é a perda do desexo lector. A paciencia, a tenacidade, o gusto polo trazo e a finta, as complicidades coas palabras e os seus significados máis aquilatados e deliciosos, as calidades da intelixencia que xorden no esforzo lector, que cultivan e aseguran a memoria persoal, a capacidade de recoñecérmonos uns a outros nas páxinas dos filósofos e filósofas, escritores e poetas, poden desaparecer. As miradas dirixidas a un mesmo, nutridas da memoria lectora, son relampos da nosa historia persoal. Esforzos por revirar o punto de vista desde o que quixeramos entregarnos á amizade de seu e de nós. Latexos fragmentados da deriva polo tempo. Baleirar o acto lector, allear a intimidade por imperativos utilitarios e agresivos, fai imposible a cultura moral, é dicir, a visión dun mundo amigo, cálido, acolledor.

En segundo lugar, a intimidade sufre coa redución da linguaxe. O nome convértese no esmoleiro das afeccións. O verbo xubílase da acción. O goce da idea descomponse en mil imaxes dixitais. A intimidade é o inferno do silencio habitado por avatares virtuais e a mordida feroz da sucesión infinita de imaxes terribles e banais. Nesta confusión da intimidade coa anemia mental, faísca un suxeito novo: quen substitúe o seu mundo íntimo por un receptáculo alucinado e transparente, impermeable á dor e ledicia alleas. Un vacúolo delirante que claudica do corpo amigo, se esgota no tempo e se embrolla nun fóra. Nada sabe de si e nada quere saber. Non é unha intimidade ferida pola vida, o amor ou a morte. É un furor por non dicir nada e non dicirse nada. Só por desprazarse, incharse e reiterarse.

Mais segue a haber lugares de encontro e recollemento, meditación pausada. Un azar, unha casualidade afortunada fai que dous filósofos da intimidade coincidan nun espazo literario singular: os premios de ensaio. É no último libro de Luís G. Soto Barthes filósofo, galardoado co premio Ramón Piñeiro de ensaio este mesmo ano. Esta sinxela e curiosa coincidencia no tempo (centenarios de ambos os dous pensadores) e lugar (a filosofía) debe facernos pensar. É como se Piñeiro invitara a Barthes a facer xuntos unha escena de amigos, unha danza que lanza signos de aviso á intimidade nosa, en perigo, en transo de irse fundindo cunha exterioridade na que murchan as nosas selvas escuras, ventureiras e, tamén, coloristas. Un fóra desértico no que se impón a traxedia do monótono e rutineiro rotar abrasador do disco solar. Ou, quizais, non.

Publicado no Progreso o 13-6-2015

Pensando en ti

Xosé Ramón Cando Vázquez

Este artigo ten como destinatario especial ao alumnado que ven de rematar o Bacharelato e comeza unha nova xeira na súa vida, unha xeira na que abundan as incertezas e da que non está ausente o medo. A orixe deste artigo garda relación coa ausencia de reflexións acaídas para un momento da importancia deste e que, segundo parece, teñen sido botadas de menos.

Eu tamén estiven na túa situación. Viña por unha autopista e daquela vin o sinal (fin de autopista) sen saber moi ben que clase de estrada viña a continuación (en Galicia, daquela, mala, seguro). Debo recoñecer que estaba angustiado por non ter claro o que seguía pero demostrouse unha preocupación inútil porque a continuación aconteceu unha chea de feitos mais ou menos consonte ao meu desexo e, aínda así, eu seguín aí.

Sobre esta tensión ante unha realidade que aínda non pisamos tamén reflexionou Joseph Conrad. «Poucos homes son conscientes de que as súas vidas, a propia esencia do seu carácter, as súas capacidades e as súas audacias, son tan so a expresión da súa confianza na seguridade do seu ambiente». Non te asustes, aínda que teñas que deixar, parcialmente, o teu ambiente, podes confiar en que non tardarás en arraigar e acadarás un novo ambiente que tamén che ha doer ter que abandonar se tes que facelo.

O certo é que nos decatamos de que non traemos incorporado o libro de instrucións e os indicadores vense algo borrosos. Nada novo, xa o dixo o gran poeta Antonio Machado:

Caminante, son tus huellas

el camino y nada más;

Caminante, no hay camino,

se hace camino al andar.

Caminante, no hay camino,

sino estelas en la mar.

Al andar se hace el camino

y al volver la vista atrás

se ve la senda que nunca

se ha de volver a pisar.

Ou sexa que hai moitos camiños pero ningún é o teu, existen múltiples itinerarios pero o teu tes que deseñalo ti. Non é para preocuparse, agás que te empeñes en poñer os mocasíns de calquera outra persoa, ese sería un intento inútil ao tempo que frustrante. Lembra que xa Heráclito nos avisou do cambio permanente que nos afecta tanto ás persoas como ás circunstancias nas que nos movemos.

Toca un deses momentos nos que hai que facer un importante exercicio de liberdade e xa sabes que ser libre pode dar un pouco de medo, de feito hai xente á que lle dá moito medo e se refuxia e nunha seita ou busca un líder infalible que lle marque o paso. Ben sei que non é o teu caso, pero quero dicir que non pasa nada porque sintas algo de opresión no peito, é o razoable, non é valente quen non sente medo, senón quen é capaz de seguir a pesar do medo. Epicuro pódeche ser útil para enfrontarte aos medos e situalos onde non molesten.

Que é o que subxace nesa incomodidade que non che deixa acougar? Pois algo tan común como a pregunta pola túa felicidade. Estás ou non collendo o tren da felicidade?

Non existe a ruta da felicidade e aínda que ti estás a facer un esforzo por subir ao tren que vai cara onde a ti che parece que habita a felicidade, nada che garante que estea alí para ti. Igualmente, podes sentirte mal por perder ese tren, sen caer na conta que esa perda pode ser providencial...porque o mais probable é que esteas a perseguir unha pantasma. Ben sabes que Aristóteles se interrogaba verbo da felicidade e non conseguía aclararse, praceres, riquezas, honras...? O filósofo español Gustavo Bueno afirma que non ten moito sentido buscar o contido da felicidade porque o que hai que dilucidar previamente e a existencia da idea de felicidade, é un mito? Tes ti a seguridade de coñecer o que buscas? Ben sei que non é doado porque as mensaxes que recibes son diversas e, mesmo, contraditorias. Por exemplo, os medios de comunicación enfatizan o valor das cousas que o diñeiro che pode conseguir e o benestar que, sen dúbida, che han procurar, pero, simultaneamente, realízanse estudos sobre a relación entre a riqueza e a felicidade, como o da prestixiosa universidade de Princeton que sitúa en 70.000 dólares de ingresos anuais o aporte máximo do diñeiro á felicidade, unha riqueza superior non produce mais felicidade. Con todo, un consello: Probablemente os goces máis estables non proceden dos excesos pecuniarios.

Se cadra, xa te cansa este discurso que ben podería estar inspirado por Platón. Se che peta esquéceo, esquece a Platón e sente a forza vital que vén de Nietzsche á través dos versos do inesquecible Manuel María co seu alegato a prol da vida:

Sen metafísica poética digo o meu mensaxe: Vivide

Sen berros que cheguen ás entrañas: Vivide.

Vivir agora, denantes e despois.

Ánimo e sorte!

Publicado no Progreso o 6-6-2015

Jaque a las viejas formas

Carlo R. Sabariz

Lo más destacable de las elecciones municipales y autonómicas del pasado domingo ha sido la fuerza con la que han irrumpido las plataformas ciudadanas. Estas plataformas, que eligieron a sus candidatos y elaboraron sus programas en asambleas abiertas -un sistema que también ha adoptado el BNG-, tendrán una difícil tarea por delante dentro de las instituciones, pero junto a los partidos emergentes, están poniendo en práctica una nueva forma de entender la política.

No obstante, el PP sigue siendo la fuerza más votada, pero también es la que más ha perdido en votos y en cargos de poder. Una amarga victoria. El PSOE ha retrocedido un poco respecto a las elecciones de 2011, pero recupera algunas alcaldías y comunidades y continúa siendo el partido más votado de la izquierda. Han frenado su caída y se dan por satisfechos. Entre los emergentes, Ciudadanos parece haberse quedado a medias aunque, después de fagocitar a UPyD, se ha consolidado como alternativa de centroderecha. En cuanto a Podemos, es indudable que constituye una parte importante de este movimiento de cambio, pero eso mismo, una parte. Pablo Iglesias haría bien en no arrogarse la marca y el liderazgo de este amplio y diverso frente -por momentos, parece verse a sí mismo como Luke Skywalker luchando contra las fuerzas del mal-, y creo también que debería tomar nota del talante de Manuela Carmena, que sin dejar de tener un discurso contestatario, mantiene en el fondo un tono conciliador y evita los términos maniqueístas. Sin ir más lejos, Carmena ya tuvo el lunes oportunidad de mostrar su benevolencia cuando, al respecto de Aguirre, declaró: "Creo en la reinserción".

En el nuevo horizonte político que se dibuja, las alianzas y los pactos deberán ser la nota dominante, algo inusual en nuestra historia. Sí, no hay que escandalizarse por esto, "ponerse de acuerdo" es un ejercicio mucho más útil y saludable que tirarse los trastos. Será un reto para todas las fuerzas sin excepción, aunque sobre todo pone en jaque a la vieja guardia. Los partidos tradicionales están forzados a renovarse y a adaptarse a las nuevas formas que demanda la ciudadanía.

El PSOE está en ello y de momento va manteniendo el tipo. Izquierda Unida está menos unida que nunca y se debate entre confluir con los movimientos ciudadanos y otras fuerzas de izquierda o mantener una marca propia.

El PP, tras su ostensible pérdida de poder, es ahora mismo un polvorín. La primera reacción de Rajoy después de las elecciones fue mantenerse en sus trece. Intentó sacar pecho por la victoria, y si acaso, reconoció tímidamente que los casos de corrupción les habían pasado factura y que debían mejorar la comunicación. A los dos días, ante las críticas y los anuncios de retirada de muchos de sus barones, Rajoy se ha visto conminado, contra su naturaleza, a tener que admitir la posibilidad de acometer algún cambio.

Decía Henri Bergson que un individuo nos resulta cómico cuando se comporta de forma rígida, mecánica, cuando no se amolda a las circunstancias del terreno. Por eso nos hacen tanta gracia los tropiezos y las caídas. Rajoy, hasta subido en una bicicleta, da sensación de rigidez.

Conservador hasta la médula, el cambio y el movimiento no van con él. Ahora no le queda más remedio que mover pieza, aunque conociéndolo, no pasarán de retoques. Gobernar a golpe de decreto, no responder a las preguntas de los periodistas y los ciudadanos, o la ausencia de autocrítica son formas que deben pertenecer al pasado y dejar lugar a una cultura de la transparencia, la cooperación, el diálogo y el consenso.

Publicado no Progreso o 30-5-2015