Colaboracionismo

Mª Isabel Sánchez Corral

Seguramente, unha ampla maioría de profesores e profesoras de filosofía utilizamos nalgún momento un pequeno texto de Bertrand Russell, extraído do seu libro ‘Os problemas da filosofía’, onde caracteriza o «home que non ten ningún verniz de filosofía».

A intención sería suscitar no alumnado,que se achega por primeira vez á filosofía no bacharelato, o interese pola importancia deste saber e a súa caracterización a través das palabras do filósofo e matemático. Para Bentrand Russell ese home sen ningún tipo de verniz filosófico é aquel que preso dos prexuízos, o sentido común e o costume, se deixa levar acríticamente pola obviedade. Aquel que camiña desposuído da razón en mans dos poderes que o utilizan, sen saberse utilizado.

Fronte a el, debúxanos a ese ser humano, a esa persoa fiel así mesma que busca sen atopar, pregunta sen resposta precisa, non se guía polo establecido e o dogma non ten cabida no seu credo. Así o profesor/ra de Filosofía soña ao filósofo para que o seu auditorio se admire, se resolva crítico, utópico, e se emancipe, impulsándoo a que se constitúa como ser humano libre e independente.

A filosofía, ou quen a practique, polo seu carácter crítico non pode ser morna senón radical, debe buscar a verdade sen presupoñela e aínda que non a atope debe seguir buscando e expondo problemas. Aquí é onde o seu labor se achega á poesía e ao poeta, encomendándose a escribir o verso perfecto, aínda que morra. Quizais por esa razón quen utilizou e utiliza ese texto para espertar a inquietude e tentar que o círculo non peche, non se pode permitir a indiferencia, o acomodo, esperar a que o tempo o solucione todo.

A actualidade, o momento histórico require po- ñer máis que nunca en práctica o esencial da filosofía. Heidegger, a principios do século XX, anunciou que o problema da filosofía xa non era a verdade senón a linguaxe. Esta afirmación abriu un panorama novo na filosofía e xerou unha gran influencia en distintos filósofos e distintos campos do saber. Quizais esta afirmación que tentaba socavar os cimentos da metafísica, tamén influíu no pensamento posmoderno que acabou relativizando ata a propia filosofía. Pero a linguaxe como reflexo do noso pensamento —pensamos a través de conceptos que verbalizamos en palabras— catalizador e xerador de ideas, debe tentar desvelar a verdade.

Cousa da que se esqueceu o filósofo alemán cando desde a fría indiferencia non aclaraba a súa posición fronte aos acontecementos da Alemaña nazi, máis ben pareceu esquecer botarlle unha mirada crítica ao poder que se constituía no seu país. Por esa razón, independentemente das nosas inclinacións intelectuais, non podemos esquecer o noso compromiso co ser humano, coa sociedade, co presente que xera futuro; en definitiva, coa vida. Non podemos traizoar aquilo do que alardeamos converténdonos en silenciosos colaboradores. Por esa razón, parte do alumnado que comeza a estudar Filosofía lerá ou xa leu a Bertrand Russell.

Publicado no Progreso o 14-11-2015

Cidadanía aprazada

Gonzalo Pérez López

O que subcribe é un dos perennes aspirantes a acadar a categoría de cidadán que, condicionado pola implacable ditadura dos anos, empeza a desesperar de acadala algún día.

Padecemos o franquismo, que prohibiu por decreto ata o uso mesmo da palabra, máis tarde o franquismo sen Franco deu paso á democracia formal pola que transitamos e que, aínda que recuperou a palabra, empregándoa en van ata a saciedade, ao transcorrer o tempo sen concretarse nunca na realidade, acabou por converterse nunha entelequia.

Constatar a evidencia de que a división e independencia de poderes propias do Estado de Dereito non están asentadas neste país, supón confirmar que a democracia está lonxe de estar consolidada, competindo entre eles por liderar a xeración de desconfianza entre os aspirantes á cidadanía. Deles, o poder xudicial, que ademais de controlar os outros ten a obriga de autocontrolarse, non é o que menos receo provoca entre nós. Parece difícil isto tendo en conta a erosión da credibilidade que sofren os outros poderes, pero as consecuencias que, por acción ou omisión, se derivan das súas decisións e os reiterados brotes de connivencia máis ou menos explícita co Executivo, acabaron minguando tanto a nosa confianza nel que tememos estar bordeando a inconsistencia e a inseguridade xurídica, impropias dun estado democrático.

Rights International Spain, Greco (Grupo de Estados contra a corrupción do Consello de Europa), mesmo Foro Xudicial Independente (non o son todos?) e Xuíces para a Democracia (hainos contra ela?), veñen denunciando a falta de garantías e as graves inxerencias do executivo na independencia do poder xudicial, con especial incidencia no Tribunal Constitucional e no CGPJ. Pero non pretendo apoiarme neles para avalar a miña reflexión, senón aproximar a ese decisivo poder, endogámico ás veces e case sempre obstinado en manter formas, actitudes e criterios decimonónicos, á visión, errada ou non, que temos del os aspirantes á cidadanía.

Non é doado comprender que se condene a varios anos de cárcere os que esixen o dereito constitucional ao traballo que garanta a nosa dignidade, mentres os que atentan contra ela se paseen impunes tras saquear o erario público, basicamente alimentado polas rendas do traballo xeradas precisamente polos condenados.

Tampouco resulta asumible a redución á mínima expresión polo Executivo, por intereses puramente económicos, da xustiza universal, co silencio cómplice dos que debían denuncialo por tratarse dun atentado á universalidade dos dereitos humanos.

Máis enviciado, se cabe, resulta que moitos dos que ampararon a corrupción, por beneficio directo ou omisión consciente, ocupen cargos da máxima responsabilidade nos distintos gobernos do estado sen que a fiscalía, que pretensiosamente se denomina anticorrupción, adopte medida algunha, ou que esa mesma fiscalía pareza exercer de fiscal ou defensor en función da relevancia económica, social ou política do presunto/a corrupto/a.

Non resulta aberrante que a Reforma da lei reguladora do CJPJ se oriente a restarlle democracia interna e independencia co silencio cómplice deste poder? Non dá a impresión de que o fiscal xeral do Estado confunde estado e goberno? E a LOP, non restrinxe gravemente a intervención democrática da sociedade civil?

Algúns prebostes da Administración de Xustiza aducen ignorancia da «técnica xurídica» para explicar a indignación dos demandantes de cidadanía. Pero se a razón das dispares actitudes na persecución dos delitos ou na imposición de penas fose a aplicación desa «técnica», parece obvio que a lexislación na que se basean mutilaría a vía da equidade, pero facilitaría algún perverso subterfuxio que permite simultaneamente salvagardar os intereses dos poderosos e asañarse cos máis débiles.

Aínda concedéndolles aos lexisladores e aos xuíces o beneficio da dúbida sobre avesas intencións, a realidade é que non hai ningún responsable, xudicial ou político, que intente restaurar a nosa confianza e, o que é peor, o distanciamento da sociedade, que parece intrínseco ao exercicio destes poderes, provoca un medo, alimentado pola suposta arbitrariedade, que inmobiliza o aspirante a cidadán e blinda aqueles fronte a calquera intento de crítica, elevando a lei á categoría de verdade absoluta, confundindo legalidade e moralidade e afastando o dereito do ideal moral de xustiza.

Se os poderes aludidos emanan do pobo, como non vai ter dereito o pobo a esixir xustificación do uso que aqueles fixeron do poder que delegou neles? Non é unha concesión, é unha obriga dos poderes do Estado dar unha resposta racionalmente argumentada cun nivel máximo de intelixibilidade que despexe as dúbidas que nos atenazan e nos permita retomar o camiño cara á conquista da sempre postergada cidadanía plena e universal.

Publicado no Progreso o 7-11-2015

Unha democracia devaluada

Elías Pérez Sánchez

Vivimos nunha democracia procedimental absolutamente exigua que non axuda a comprender a esencia do propio sistema democrático. Cómpre lembrar algún dos valores e actitudes que subxacen á palabra “democracia”: a representación efectiva da oposición política, o control do sistema democrático pola cidadanía co fin de que non dexenere nun poder arbitrario, o respecto polas virtudes personais e públicas como a modestia, o afán de verdade  e a transparencia. Un dos grandes problemas da democracia contemporánea consiste en interpretala como procedemento, incorporando o pensamento único (hoxe, neoliberal) e excluínte, marxinando as críticas e satanizando aos críticos, diluíndo a asunción de responsabilidades, a esencia plural da cidadanía e o valor do diálogo na rúa.

Como reaccionar ante una situación que se pode catalogar como “democracia de malos usos”, “democracia inhóspita” na que o poder político neoliberal hai tempo que perdeu o sentido da dose? Recuperando a sociedade civil como eixo de calquer proxecto transformador da sociedade e do sistema político. Como ten dito Adela Cortina, o cidadán nunha comunidade democrática e aquel ó que se lle recoñecen e protexen un conjunto de dereitos e que garda tamén cara esa comunidade una relación de lealdade e de responsabilidade. Para afondar no carácter democrático é imprescindible que a cidadanía asuma activamente as súas responsabilidades convertíndose en protagonista dunha sociedade máis xusta e máis libre. Pero o poder político deberá lembrar, tamén, que a súa lexitimidade radica en servir ao pobo que é precisamente o que o elixe.

Na actual situación de clara involución social e política é necesario rexenerar e revitalizar a democracia a través da sociedade civil pedindo canles políticos e institucionais máis abertos que faciliten a participación activa e deliberativa da cidadanía. É necesario, logo,  radicalizar o ideal democrático e convertir ao “cidadán votante” en “cidadán participante, contestatario e mobilizado” ante a ausencia de dereitos e liberdades básicas e ante o poder político arbitrario e dogmático. Cómpre, tamén, recuperar a concepción da democracia moral e pedagóxica, a democracia como actitude ética e escola de liberdade e autonomía dos cidadáns. Por iso tamén é indispensable non esquecer a importancia da educación moral coa finalidade de reforzar e mellorar as virtudes cívicas dos futuros cidadáns. Non debemos esquecer que a cantidade de poder que o Estado exerce sobre a cidadanía é inversamente proporcional ao desenvolvemento moral dos individuos.

Publicado no Progreso o 31-10-2015

Oradores ou engaioladores?

Mar Carballo Cela

Saber contruír argumentos e ter as habilidades necesarias para defender as propias opinións forma parte do exercicio que todo cidadán debe saber poñer en práctica no contexto democrático. Sen dúbida, se non aprendemos isto a nosa participación queda disminuída, e moitas grandes ideas quedarían reducidas á reflexión solitaria sen posibilidade de ser compartidas para enriquecer a vida en común. Tales artes son tan antigas como a democracia mesma que, xa nas súas orixes (na Grecia Clásica), contaba con grandes mestres de oratoria que ensinaban a defender en público, ben fose na asemblea ou ante os tribunais populares, as causas oportunas. Persuadir, convencer dos beneficios e a verdade das nosas meditacións depende do dominio que teñamos da linguaxe e da lóxica, pero tamén do coñecemento das emocións e as paixóns que moven aos humanos.

Discutíase naquela época sobre o obxectivo que debían perseguir estas ensinanzas. Sócrates pensaba que era o amor pola sabedoría o que debía levarnos a aprender a expoñer as nosas opinións e a refutar as contrarias, e acusaba aos sofistas de manipuladores aos que unicamente lles interesaba vencer nuhna disputa. Pero, controversias a parte, o certo é que os gregos, á vez que recoñecían o dereito á igualdade no uso público da palabra (isegoría), valoraban tamén a virtude de atreverse a usala para dicir a verdade en beneficio común (parrhesía). Parece obvio que esta última esixencia é imprescindible para poder exercer unha cidadanía responsable.

Máis adiante, Quintiliano, o máis reputado profesor de retórica da Roma Imperial, relacionaba na súa Institutio oratoria esta disciplina, non só coa linguaxe e coa lóxica, senón tamén coa ética: "O orador —afirmaba— debe ser un home de ben instruído na elocuencia. Se a arte de dicir chega a instruír a malicia, ningunha cousa hai máis prexudicial que a elocuencia, xa nos negocios públicos, xa nos particulares". Consideraba, logo, que antes de adestrar á xuventude nesta arte era imprescindible educala na ciencia da bondade e da xustiza, porque convetir en orador a un traidor ou a un prevaricador era poñer nas súas mans a arma máis perigosa de todas.

Resulta moi doado traer estas reflexións á actualidade. Na época da sedución e da competitividade na que vivimos estanse banalizando tanto estas técnicas, que proliferan os talleres de oratoria e os coaches por todas partes con lemas que alentan claramente a ser perfectos engaioladores. Se a isto lle engadimos un pobo premeditadamente deseducado, non nos estrañemos do alarmante crecemento de ideoloxías (tanto políticas como relixiosas) que están poñendo en perigo os máis elementais piares da dignidade humana. Pero tampouco é necesario irse a tales extremos: as tribunas políticas deste país ofrécennos suficientes exemplos bochornosos daquelo que debe evitar calquera orador que se precie e tristemente, aínda que ás veces o critiquen, moitos cidadáns parecen asumir como un valor a arte de enganar con gracia e maestría.

Precisamente, vendo que a elocuencia ía dexenerando en locuacidade impertinente e interesada, sen contribuír en nada á honestidade e á busca do ben común, decidíu Quintiliano que debía escribir o seu tratado, sinalando como causa fundamental deste declive as malas prácticas das novas escolas de retórica que triunfaban naquel momento.

Aquí deixo o reto para os profesores que van impartir esta interesante disciplina nos novos plans educativos de secundaria. Creo que, dados os tempos que corren, teñen unha importantísima responsabilidade nas súas mans. Quen sabe a que caudillos sen escrúpulos poden estar preparando.

Publicado no Progreso o 24-10-2015