Salto dixital

José Domingo de Prada

Para a antropoloxía actual a aparición da intelixencia está ligada á liberación das mans do proceso de marcha. As mans libres poden manipular a realidade, e a reacción man / ollo / cerebro converteríase na cadea motora do proceso intelixente. Formaríase esta intelixencia paseniñamente, sen grandes saltos nin elos perdidos, graduando o seu avance con feitos imperceptibles, pero fundamentais, nos que paus, pedras, osos ou calquera outro material eran accesibles as mans. Xa sei que presentado así o proceso perde épica, pero é seguro que describe mellor a realidade que os mitos que nolo presentan doutros xeitos. Os esforzos repetidos da man para manipular obxectos, do ollo para recoñecelos e do cerebro para recordalos foron agrandando a capacidade de pensar desde puntos de partida mínimos.

No estadio evolutivo a intelixencia irase incrementando en cerebros cada vez máis grandes e complexos. Neles, as ferramentas, como prolongación das mans e das habilidades do que as usa, reconvértense nun aliado do propio home para ampliar as posibilidades de pensamento. Un paso posterior na expansión da intelixencia dáse a través das ferramentas complexas, dando espazo entón aos instrumentos, que alén da mera prolongación da man multiplican as capacidades do propio ser humano e incitan novas superacións nun cerebro que debe esforzarse para deseñalos, construílos, obter resultados e novas lecturas da realidade que eles lle desvelan. Pensemos, por exemplo, no que tivo que supor fitos tan importantes como a invención de ferramentas para cortar,  da roda para facilitar o movemento ou das pinturas e signos gráficos para a simbolización e o recordo; máis recentemente podémonos fixar en instrumentos que amplían a capacidade dun sentido, como o caso do telescopio. Galileo tivo que implicarse completamente nel antes de orientalo cara aos ceos, desde a súa construción física ata a explicación teórica do que lle permitiu observar. O instrumento serviulle para alongar a mirada, agrandar a intelixencia  e multiplicar os coñecementos dos que dispuxo a partir de entón tanto el persoalmente, como a sociedade.

Este proceso de ampliación da lectura e comprensión do mundo estivo presente ata os nosos días, pero os expertos están a dar ultimamente a voz de alarma pola nova situación na que nos atopamos debido á introdución de sistemas electrónicos que non actúan xa nin como ferramentas, nin como instrumentos e que en vez de ampliar as nosas capacidades actúan como substitutos delas. A chegada das tecnoloxías dixitais permítenos interpoñer máquinas que fan o noso traballo, que nos marcan o ritmo de aprendizaxe e de vida, que modelan os nosos comportamentos e actitudes, que deciden por nós e deixan o humano nun segundo plano para automatizar e optimizar tempos, traballos e beneficios. Están, literalmente, minguando a nosa intelixencia. Estamos vivindo no que estes expertos (???) denominan a “caixa de cristal”. Rodeados de pantallas xa non interactuamos co mundo, senón coa súa representación simbólica, virtual; xa non vemos a realidade, senón que a filmamos cos nosos móbiles. O historiador da ciencia Dyson fai a seguinte e inquietante pregunta que pode resumir o exposto anteriormente: e se o custo de dispoñer de máquinas que pensan é que a xente non chegue a facelo? Tal parece que fosemos por ese camiño e que como afirma Nicholas Carr a “caixa de cristal” acabe converténdose na “gaiola de cristal”, na que aparte de pecharnos estean observándonos permanentemente e dirixíndonos incluso no noso pensamento. A tal aspira, por exemplo, Google, para quen chegará o día no que  “as buscas serán contestadas sen sequera preguntar”, xa que saberán “que imos querer” (Ray Kurzweil). A verdade é que dá un pouco de medo que un directivo de Google se exprese nestes termos. Aspiran a saber o que imos querer antes de que poidamos expresalo e, o peor, están traballando para conseguilo e parécelles que van camiño de logralo; o que non significa que vaian polo bo camiño!

Sen embargo, quero rematar cun fío de esperanza. Ao igual que pasou cando Sócrates protestaba contra Platón porque fiaba as argumentacións aos signos escritos en vez de fornecer a memoria para sustentalos e desatendendo ao mestre contribuíu a dar o salto da oralidade á literatura, e ao igual que lle pasou a Galileo co instrumento co que apuntou ao ceo e que a el lle serviu para agrandar a súa propia intelixencia e a da sociedade en xeral, a pesar dos problemas persoais que tivo que sufrir e de que o resto da sociedade do seu tempo utilizouno para a guerra ou parolar, espero que hoxe algúns consigan izarse por riba das críticas, dos prexuízos, da preguiza e da manipulación que as empresas informáticas como representantes de intereses mesquiños de clase e ideoloxía fan coa maioría de nós. Hoxe temos “na punta dos dedos” unha nova lectura da realidade, un novo salto no proceso evolutivo da intelixencia, o salto dixital. Evidentemente non todo o mundo vai dar ese salto, pero bastará con que haxa alguén que o faga e que transmita esa nova actitude as futuras xeracións. Para logralo necesitarán facer fronte a traballos, ingratitudes, incomprensións sociais e incluso, aos que imos quedar no camiño, pero serán os únicos que poderán conseguir elevar esta sociedade por encima de si mesma e das súas miserias.

Publicado no Progreso o 1-8-2015

Viaxar é difícil

 Juan Carlos Fernández Naveiro

Teño amigos moi precavidos que presumen de GPS e non saben o que é perderse nas estradas. Eu non estou por principio contra os avances da tecnoloxía, pero cando falamos deso sempre penso nos tecedores que según McLuhan perderon habilidade manual cando apareceron os telares mecánicos, ou nos placeres difíciles do viaxeiro a pé, porque toda ferramenta é en parte anestésica e acaba por adormecer a parte do corpo que amplifica. Todo é cuestión de balance entre o que se gana e o que se perde, e o mesmo vale para a experiencia de viaxar.

A condición contemporánea está definida máis polo cambio, a movilidade e os traxectos que por unha permanencia que se nos antolla claustrofóbica e pesada, da que buscamos distraernos e que sempre acaba por quedar atrás, noutro lugar. Mudamos de traballo, de cidade, de vida; abandonamos o nomadismo ancestral para ser históricos, transitorios, provisionais. Somos nómadas doutro xeito.

A deslocalización non é solo unha estratexia económica senón unha nova condición do espazo, desvinculado do lugar; proliferan os lugares sen delimitación espacial, ocupados por errantes de todo tipo (executivos, traballadores do transporte, refuxiados), os ‘non lugares’ como lles chamou o antropólogo Marc Augé, que se repiten con pequenas variacións en calquera parte, hoteis, estacións, aeroportos, supermercados, zonas de tránsito que acollen aos individuos nun espazo falsamente común pero en realidade solitario e anónimo; lugares literalmente dislocados que constitúen a condición esencial do turista moderno.

Pero equivócase quen vexa no turista a condición móbil do home moderno, quen pense que o turismo expresa unha vontade errante. Cómpre que o turista se mire no espello e se recoñeza ante todo como un consumidor voraz. Mentres un viaxeiro aspira a descubrir novidades e a enriquecerse con elas, a construír a súa identidade cos seus propios traxectos sen regreso posible -non se pode desandar-, o turista está animado polos praceres da verificación, busca recoñecerse alí onde se atopa, confirmarse na súa identidade previa. Lévi-Strauss se lamentaba de que “o viaxeiro moderno se sorprende menos e recoñece máis”, e iso que aínda non falaba do turismo de masas senón das dificultades para atoparse coa extrañeza do outro nunha civilización “proliferante e sobreexcitada que trastornou para sempre o silencio dos mares”.

Viaxar é cada vez máis difícil; paradóxicamente, é máis difícil como experiencia cantas máis facilidades hai para organizala. Pero nin así se pode acabar cun nomadismo constitutivo que busca formas de expresión. O turismo viría a domesticar (subxectivamente) a furia conquistadora e depredadora que, por outra parte, é (obxectivamente) confirmada e ampliada polo turismo masivo. «A violación e o saqueo foron as formas orixinais do turismo», di Hakim Bey (nun fermoso ensaio traducido ao galego, Alén do turismo. A viaxe intencional).

Nas antípodas do turismo, Hakim Bey defende unha arte de viaxar (inspirada na mística sufí) que está máis cerca das peregrinaxes e ansias de mellora, das aventuras e as permanentes razóns comerciais. Somos seres de diáspora, e para afrontala aporta dúas claves de viaxe: darlle atención aos signos que enchen o mundo, e aterse ás leis da hospitalidade. Abrirse ao mundo antes que tratar de reducilo a imaxes inmóbiles encerradas nunha cámara, dispostas para o consumo privado e alimento do propio narcisismo.

Eu non estou contra o uso dos GPS pero cadaquén ten que atopar a súa experiencia de viaxe e mesmo afrontar a posibilidade de perderse; ocorre ás veces aínda sen saír da casa, como unha viaxe inmóvil, sempre que non se malgaste o espectáculo ordinario do real.

Todo é cuestión de balance, ser consciente do que se gaña e do que se perde. Peter Handke fixo un eloxio do cansancio porque afrouxa as ataduras do eu e crea espazos de non-dominación; as experiencias de viaxe someten o corpo a un tensionamento físico que pode ter un parecido efecto liberador, pero non é fácil, non é fácil abrir intervalos que despracen o centro de gravidade desde o eu cara a exterioridade das cousas, sobre todo se a viaxe se convirte nunha experiencia estereotipada e clónica.

Ademáis están os nosos límites e debilidades que afloran, a soledade aínda compartida das habitacións de hotel e as largas esperas nos halls enormes dos aeroportos. Por eso di Marc Augé que os non-lugares son o contrario da utopía.

Publicado no Progreso o 25-7-2015