Construír a realidade/construírse a si propio

Xosé Ramón Cando Vázquez

Empregando O que denominamos ciencia rexeitamos as historias míticas como contidos alleos á verdade na que, evidentemente, nos situamos, dada a seguridade que nos proporciona o chamado coñecemento científico. Deste xeito desbotamos deuses, anxos, xigantes, monstros e demais fauna de carácter mitolóxico pero desbotamos, igualmente, calquera aspecto da realidade que non estea avalado polo método científico dando por certo que ciencia e realidade son a mesma cousa, que coñecer cientificamente significa coñecer verdadeiramente. Isto significa, ademais, que asumimos a obxectividade de canto afirmamos estar probado cientificamente, feito que elimina a posibilidade de calquera metafísica que supoña a intervención de facultades que aporten conclusións de carácter individual ou, en todo caso, diferenciadas.

Esta pretensión de verdade da que vimos de falar é unha manifestación permanente na historia humana. En todo tempo e lugar se deron coñecementos incuestionables porque a necesidade de certezas é estruturalmente intrínseca ao ser humano, chegando, como sabemos, á eliminación física de quen discute a veracidade da realidade establecida. Deberiamos ser moi conscientes disto cando confundimos aS nosas crenzas coa verdade porque da verdade non sabemos nada, e así, en cada época histórica, empregamos as nosas diversas facultades (sensibilidade, imaxinación, pensamento, etc.) para construír unha realidade que resulte aceptable e segura.

A construción da realidade da que vimos de falar ten, tradicionalmente, un carácter colectivo, ou sexa, dende sempre as distintas sociedades crearon diferentes culturas e cosmovisións diversas para, coa aparición da capacidade de comunicación lingüística, artellar ditas visións do mundo en conexión coas linguas concretas e prendelas en cada unha delas. Estas construcións colectivas toleraron mellor ou peor a disidencia pero tamén resulta agora evidente que, cunha perspectiva diacrónica de longo alcance, podemos constatar que dita disidencia tendeu a incrementarse e a producir diversos enfoques de carácter individual que nalgunhas sociedades abranguen importantes porcentaxes de poboación. Se visitamos outras épocas históricas podemos mergullarnos, por exemplo, na Grecia Clásica e advertir a treboada que produciron os chamados sofistas canto á ruptura dun molde espiritual e comportamental que viña sendo común e que deixa de selo (entre as elites) por efecto da intervención destes pensadores.

Neste punto, parece obvia a nosa posición escéptica pero ao mesmo tempo esperanzada. Escéptica porque discutimos a universal verdade das certezas pero esperanzada porque sostemos que a tarefa apaixonante de construír a propia realidade resulta imprescindible xa que nunca a atoparemos feita. Innecesario resulta dicir que para construír se precisan ferramentas e cada quen debe elixir con que quere erguer o edificio das súas ideas. Afirma Kolakowski que a opción pola lóxica non é obrigada senón deliberada. Concordando neste punto co filósofo polaco, podemos optar polo pensamento lóxico pero tamén podemos facelo pola imaxinación, a fantasía, etc, igualmente, podemos dar á ciencia carácter dogmático ou relativizar as súas proposicións. Non debe asustarnos ser irreverentes coas leis científicas posto que outros xa o fixeron antes (v.g. Teoría do Caos).

A filosofía ten moito que aportar de cara á mencionada construción da realidade ao igual que a literatura, a arte e a ciencia, pero os/as lexisladores/as non o consideran así, probablemente porque prefiren verdades colectivas indiscutibles e indiscutidas (polo tanto falsas) cun criterio que lembra as suxestións aos xoves feitas por Aristófanes na súa comedia As nubes "Brillante e fresco coma unha flor, pasarás o tempo nos ximnasios en vez de recitar na ágora charlas espiñentas como se fai hoxe en día (...) Se fas o que che digo e aplicas niso o teu espírito, terás sempre o peito robusto, o cute moreno, os ombreiros anchos, a lingua corta, as nádegas firmes, a verga pequena.

En cambio se practicas os costumes de hoxe en día (fai referencia á revolución sofista), terás a tez pálida, os ombreiros estreitos, o peito reducido, a lingua longa, as nádegas delgadas e a verga grande" (1). Agás algún pequeno detalle, estes consellos parecen saídos de calquera anuncio publicitario actual, reflectindo abertamente o que na publicidade se transmite ás agachadas, o interese por desterrar todo tipo de análise que vaia mais alá do coidado do corpo ou, no seu caso, da adquisición doutros produtos de consumo. Non vaiamos pensar por exemplo en Rafael Luque cuxa morte parece mais ben un homicidio aínda que ninguén padecerá consecuencias de carácter penal por ela. So será un accidente laboral porque gozaba da fortuna de ter un traballo. Tempos son estes que mais parecen de lobos que de homes!

(1) ROMILLY, J.: Los grandes sofistas en la Atenas de Pericles. Seix Barral. Barcelona. 1997. Pax.:52-53. Tradución propia.

Publicado no Progreso o 22-7-2017

Tormentas, silencio e música

Juan Carlos Fernández Naveiro

 Para ensinar o verdadeiro, dicía Lichtenberg, hai que usar a linguaxe do falso, se cadra porque non hai outro. Lichtenberg, profesor de física que daba clases de costas á pizarra para ocultar unha chepa que seguramente lle procurou un temperamento sarcástico, foi autor da colección de aforismos máis luminosa dos tempos modernos e, según conta Enrique Vila Matas (Dietario voluble), era experto en tormentas e pararraios, de feito contribuiu ao primeiro pararraios de Alemaña, e tamén introduciu alí o costume de ir aos balnearios.

Eran tempos de Ilustración, pero dentro dela hai todo un mundo de pliegues e sombras. Aí está tamén o abate Dinouart, autor dunha "arte de calar" que deberían ler publicistas, políticos e blogueros, na que se defende a práctica do silencio dun xeito que non se opón á precisión da linguaxe, ao contrario, é a súa condición. O oposto ao silencio é o ruido, un medio no que proliferan o dominio e a violencia, mentres que palabra e silencio están do lado da escoita e da acollida, da mediación que é propia do diálogo.

Dicía Deleuze que o problema non era tanto expresarse, cousa que hoxe se fai a todas horas, como ter algo que dicir, e para iso é preciso dispoñer dun certo silencio que se antolla difícil nas condicións dun medio social sobreexposto. Evítase o silencio porque procura reflexión, para rehuir a decepción das expectativas constantes, por medo a atoparse a solas cun mesmo. Dinouart destacaba tamén a intensidade que procura: "A alegría, o amor, a cólera e a esperanza causan máis impresión grazas ao silencio que os acompaña que mediante palabras inútiles que só sirven para debilitalos". O importante aquí é se as palabras son útiles, se sirven para balizar, destacar e comprender a experiencia, ou se pola contra son ruido que confunde, illa e nos deixa inermes á imposición do que máis berra ou ten máis poder para impoñer as súas palabras.

O silencio tamén pode ser útil cando sirve para ver mellor e afinar os sentidos, ata facer "como si os ollos fosen o oído e o oído os ollos" (Josep María Esquirol, La resistencia íntima). O profesor Esquirol elabora unha metafísica da proximidade pero esta non está dada sen máis, non é o inmediato anterior á reflexión senón un produto dela, porque o humano non pode deixar de saír do próximo, de abandonar a súa casa, e só despois ten sentido o retorno. A reflexión é unha modalidade do retorno, e a filosofía, dicía o poeta Novalis, é a nostalxia de estar na casa.

É o retorno a Ítaca, o buzo que regresa á superficie cos ollos inxectados en sangue, como as baleas que entusiasmaban a Melville, ollos que escoitaron o silencio abisal e teñen outra mirada. A filosofía é esa outra mirada. Tamén un refuxio ao que volver, onde atopamos amparo e soa a música que, mentres dura, protexe do caos, como o retrouso que tranquiliza a un neno na turbulencia da noite.

Publicado no Progreso o 15-7-2017

O síndrome do adolescente

Isabel Sánchez Corral

 

Cando falamos da evolución humana e nos preguntamos polo proceso de hominización a comunidade científica nos resposta que este é, a transformación do animal en ser humano. Relátannos a hominización corporal centrada no eixo pes-mans-cerebro. A posicición ergueita permanente, a liberación das mans das funcións locomotoras para converterse en órganos para manipular e asir obxectos. Todo isto unido ao desenvolvemento e perfeccionamento do cerebro.

Aínda así, poderíamos explicar a sobrevivencia de individuos como, por exemplo, o homo habilis con pouco máis de 1,30 centímetros de altura e 40 quilos de peso fronte a un tigre dentes de sabre cun peso de 400 quilos?

Para poder entendelo debemos falar dun dobre proceso. Ao carón desta evolución biolóxica deuse a humanización ou xurdimento e desenvovemento da cultura. Prodúcese xunto a hominización corporal a humanización psíquico social. O pensamento, a linguaxe ían desenvolvéndose e perfeccionándose ao mesmo tempo que os cambios corporais, coma se tratara dun proceso en bucle. É a xuvenilización da nosa especie, o defecto que nos fixo ter o encéfalo máis grande e polo tanto linguaxe, sociabilidade e variedade de comportamentos. A axuda colectiva, a extratexia, a ausencia de celo nas femias e o nacemento inmaturo forman parte tamén dese proceso.

O nacemento inmaturo na nosa especie xenera diferenzas radicais fronte a outras especies. Os coidados por parte dos proxenitores e a comunidade teñen que ser minuciosos para que esa criatura sobreviva nun mundo hostil. Hoxe segue sendo así, a criatura ao nacer é introducida pola familia, o clan ou a comunidade á sociedade na que lle tocou vivir. Ese novo membro aprende por imitación, premio —castigo as normas, costumes, valores, crenzas, etc— da súa comunidade. E a cultura, no seu sentido antropolóxico, non morre nese clan, nesa comunidade ou nese territorio senón que se reproduce, cambia, difúndese ou se transforma no mellor dos casos. Porque fomos capaces de xerar cultura e transmitila, xeración tras xeración, é polo que sobrevivimos como especie.

Estes 'defectos' que nos caracterizan como especie nos xeneraron unhas utilidades no seu momento na loita pola sobrevivencia, pero se falamos de inmadurez xa non biolóxica senón social, o problema tórnase outro e o que puido axudarnos, agora nunha sociedade complexa pode ser un problema. Vivimos nunha sociedade cada vez máis tecnificada, tecnolóxica, que cultiva o culto á novidade. Unha sociedade que non necesita coñecementos, todo está na internet a través dunha pantalla de móbil, de computador, de algo. Obteño información en tres segundos e a esquezo en dous. Unha sociedade onde parte dos seus membros están altamente especializados. Podemos construir e utilizar moi ben desde automatismos para cadeas de montaxe, ata teorizar sobre as mellores obras literarias e realizar os mellores diagnósticos médicos. Pero aí queda todo. O problema está nesas persoas altamente cualificadas, pero incapaces de ter unha visión global da realidade que lles rodea e menos de facer unha lectura crítica da mesma.

O cidadán/á que mira e non entende, que ri dos gazapos do político de quenda sen fixarse nin no que di, nin no que fai, nin no que pasa ao seu redor embobado por un sistema que o utiliza para autolexitimarse. Embobados/as ante dispositivos que nos axudan e nos entreteñen pasando a formar parte das nosas vidas, as cales se configuran en redes sociais. Cuantifico a miña felicidade en "me gustas" e retweets, e a miña sociabilidade nas solicitudes de amizade recibidas no meu Facebook ou nas reaccións dos meus comentarios nos distintos grupos de Whatsapp aos que pertenzo. Deprímome senón teño seguidores en Instagram ou na miña canle de Youtube. Xa non leo as noticias, cólgoas nas redes sociais e así todo o mundo entérase de que estou enterada, aínda que non me entere de nada. Somos como adolescentes que se beben a súa primeira cervexa ou se fuman o seu primeiro porro pensando que son os primeiros e únicos en facelo. Cal adolescente nos marabillamos e vanagloriamos das nosas ocorrencias, cando a rebeldía só supón unha pose. Rexeitamos todo o anterior non porque nos oprima e non nos deixe avanzar senón por non ser 'novo'. Deixamos de profundar, de aprender, de interrogarnos, de rebelarnos...

O 'síndrome do adolescente' impregna a nosa sociedade. Cando só tiña que ser unha etapa de ruptura con ese mundo de adultos en busca da propia identidade, en busca dun lugar no mundo, tórnase nunha estadía continua. Sobre todo nesa parte da sociedade que pretende ser o faroliño que nos guíe cara un lugar máis xusto. Intentan desbotar o anterior como caduco; pero non todo o anterior é desbotable, non o que nos axuda a entendernos e ler o presente para actuar nun futuro.

Publicado no Progreso o 8-7-2017