Da memoria

Juan Carlos F. Naveiro

Ireneo Funes é un deses personaxes extremos creados por Jorge Luis Borges. O protagonista de Funes o memorioso “sabía a forma das nubes astrais do amencer do trinta de abril de mil oitocentos oitenta e dous e podía comparalas co recordo das vetas dun libro en pasta española que solo mirara unha vez”. O relato conta ese prodixio da memoria, que tiña el solo “máis recordos que os que terán todos os homes desde que o mundo é mundo”. Pero Funes estaba abruado pola súa capacidade, e cando o narrador se atopa con el quédalle unha sensación amarga, que expresa coa sospeita de que Funes “non era moi capaz de pensar”.

A memoria é unha arma non só de dobre filo senón con diferentes aristas. Os psicólogos saben que a memoria é selectiva, e que para un funcionamento adecuado precisa dunha certa capacidade de esquecemento sen a que seríamos anegados nunha multitude incapacitante, como lle ocorreu a Funes. Sustraer matices innecesarios é vitalmente tan imprescindible como recordar.

Por outro lado a memoria, xunto á imaxinación, é a base da nosa propia identidade persoal, como sabemos ben desde Hume, e se mantemos unha continuidade de nós mesmos ao largo do tempo non é por unha realidade metafisicamente permanente, senón polas necesidades do recoñecemento ético e social. A memoria cumpre así un papel básico no entramado das identificacións, persoais e sociais.

E logo están as capas sempre por (re)construír do que chamamos memoria histórica. A historia é a memoria dunha determinada cultura, unha delimitación dos seus rasgos distintivos como comunidade, como pobo. Pero tampouco aquí nos atopamos con realidades previas aos acontecementos, senón con configuracións imaxinarias moi útiles para lexitimar actitudes colectivas e relacións de dominio. O Holocausto nazi dos xudeus, a reconfiguración dos países descolonizados, as ditaduras latinoamericanas ou a propia historia da represión franquista e o exilio, e mesmo as versións lexitimadoras ou críticas da transición española á democracia, son outros tantos exemplos de conflitos da memoria e de posta en xogo de diferentes políticas da memoria, nas que os imaxinarios nunca son inocentes. 

De temas coma estes tratará a XXX Semana Galega de Filosofía que se celebra do 1 ao 5 de abril, coa memoria como idea central para identificar estes trinta anos de Semanas; sempre chega un momento de facer balance, pero a memoria non debe ser un simple almacén, senón un conxunto de prácticas coas que construír a propia identidade e poder encarar o futuro.

O futuro é, polo demais, o que está en cuestión: xa a propia dinámica da modernización económica levou a una perda de moitos saberes tradicionais e, moitas veces, a unha completa destrución da memoria intemporal dos pobos; ademais, o modelo económico dominante adoptou una deliberada estratexia de esquecemento e de manipulación ideolóxica de toda clase de memorias marxinais e periféricas, sometidas ao grande e único relato do capital global. Quedan comprometidas as posibilidades para pensar futuros alternativos; dáse una clausura e unha negación da historia.

Na cultura de hoxe danse dúas ideas que semellan contraditorias: por un lado négase o valor da historia, e por outro conmemórase todo tipo de acontecemento. Gústanos o decorado histórico, o pastiche descontextualizado; pero non nos gusta recibir leccións doutro tempo.

O gusto pola historia convive coa desactivación da súa potencia crítica, e por tanto coa negación do futuro. E así nos vai, esgotamos rapidamente as novidades e abocámonos a un presente plano e repetitivo; e a recaer, como se di, nos mesmos erros do pasado.

Para falar destes e outros temas afíns estarán estes días próximos en Pontevedra e A Coruña o profesor a cantautor portugués José Barata-Moura, a maxistrada Manuela Carmena, o filósofo de Barcelona Manuel Cruz ou o escritor Manuel Rivas, entre outros. Unha boa oportunidade para seguir pensando.

                                               (Máis información, en aulacastelao.com)

Publicado no Progreso o 30-3-2013