O festín da crueldade

Elías Pérez Sánchez

          O frío e o fame aínda non desapareceron. A inxustiza e a explotación tampouco. E a historia salvaxe e violenta da humanidade fainos pensar a miúdo, como dicía o filósofo Jonathan Glover, que o ser humano debe ser comprendido nun contexto de amor á crueldade cuxo atractivo psicolóxico é dificilmente explicable. No seu libro Humanity: A Moral History of the Twentieth Century describiu e analizou infinidade de atrocidades perpretadas no último século concluíndo que o século XX foi o máis sanguento e vergoñoso da historia da humanidade. Buscar unha contorna social e moral axeitada para previr tantas atrocidades no futuro era, para este autor, un reto inescusable.

          Debemos admitir que a natureza humana ten un lado escuro e destrutivo inquietante que nos fai responsables ou cómplices (tamén por omisión) das atrocidades que se levan a cabo na sociedade actual. E parece difícil eludir semellante evidencia. A crueldade aumenta paralelamente ao avance do tempo, da ciencia e do coñecemento humano en xeral. Facémonos cada vez máis sofisticados e sutís despregando a brutalidade e desocupándonos dos demais, sobre todo, dos máis vulnerables. Por outra banda, se o respecto e a tolerancia (eses logros ilustrados) terían que facilitar unha convivencia humana pacífica e civilizada, atopámonos que o exercicio social dos mesmos acubilla moitas veces prácticas intolerantes e irrespectuosas. E isto parece contraditorio. E o é se non se impide aos intolerantes e irrespectuosos ser interlocutores lexítimos. Impedimento necesario (que non atenta, precisamente, contra tales valores) se queremos preservar ese ben tan desexable e desexado como é a tolerancia. E como é o respecto.

          Cabe imaxinar unha sociedade feliz? Custa esforzo sobre todo polo empeño que poñen algúns en acadar o contrario. O abandono político e diplomático por parte de Occidente no conflito actual de Siria e que leva custando máis de setenta mil mortes desde o seu inicio, a violencia de xénero persistente no noso país e os suicidios consumados froito dunhas leis inxustas e intransixentes que regulan os desafiuzamentos son algúns exemplos que mostran o grao de crueldade que segue mantendo nos seus xenes o ser humano. Por acción ou por omisión. Porque as omisións ou inaccións son, en grao sumo tamén, condutas responsables. Os filósofos da moral anglosaxóns chamábanlle “responsabilidade negativa” ao sermos incapaces de colaborar activamente na supresión do fame, do sufrimento, da pobreza e da inxustiza no mundo ofrecendo para iso un esforzo cuantitativamente insubstancial que, no entanto, podería xerar beneficios cualitativamente significativos.

          Porén –sempre hai un “porén” nesta vida-, o peor de todo é a indiferenza e a ausencia de empatía cara aos demais, cara aos diferentes e os vulnerables. A sociedade observa impasible, case dun xeito glacial, o sufrimento e as mortes, sempre gratuítas de aqueles que están a vivir una “vida espida”, como diría Giorgio Agamben. Uns utilizan a indiferenza, outros as leis, outros as pistolas ou as navallas. Pero todas son armas que matan ou deixan (permiten) morrer.  Armas, en definitiva, responsables das vidas, das mortes e dos sentimentos alleos.

          O psicólogo e psiquiatra Simon Baron-Cohen desenvolveu unha teoría sobre a crueldade humana no seu libro Zero Degress of Empathy: a new theory of human cruelty no que conclúe que o mal consiste precisamente na ausencia de empatía, esa destreza básica da comunicación interpersoal que permite comprender aos nosos semellantes. É posible. En todo caso, xerar as condicións para mellorar a vida na sociedade actual e fomentar a convivencia solidaria e incluinte é un esforzo (un reto, dicía Glover) que merece intentarse. Non podemos perder a esperanza de que o final do festín da crueldade sexa posible.

          Publicado no Progreso o 16-2-2013