A caverna portátil

Juan Carlos Fernández Naveiro

Nada mellor que unha historia para ver que a filosofía fala do que somos. “Imaxina uns homes nunha especie de morada subterránea en forma de caverna, cunha longa entrada aberta á luz, e imaxina que están alí dende nenos coas pernas e o pescozo encadeados de maneira que teñen que permanecer alí e  mirar unicamente cara adiante,  pois as cadeas  impídenlles volver a cabeza…”  Quen non sabe algo desta historia? É a famosa caverna de Platón, un relato que está na orixe da nosa cultura e ao mesmo tempo sorprende pola súa actualidade.

Dentro da caverna hai todo un dispositivo de proxección que convirte aos prisioneiros en constantes espectadores das formas que bailan na parede do fondo, o paralelismo cunha sala de cine é tan evidente que o que nos conta Platón ten a verosimilitude que non podía ter para os atenienses de hai dous mil catrocentos anos, máis aínda se pensamos que a presencia das imaxes desborda o fenómeno do cine e ocupa hoxe a totalidade do espazo, social e sobre todo privado.

O texto platónico contén multitude de escenas que lle dan un carácter aventureiro: o prisioneiro que despois de saír da caverna volve entrar nela e discute cos que alí quedaron, as suspicacias coas que se atopa, o risco de morte que afronta. Con todo, o que lle da ao relato da caverna un carácter fundacional non é a imaxinería tan audiovisual, que incúe efectos de son, senón o signifcado que transmite: os prisioneiros son unha representación da humanidade, e o texto ven dicirnos que vivimos nun mundo de apariencias, e distingue entre o interior sombrío da caverna e o nítido mundo exterior, entre o que simplemente nos parece e o verdadeiramente real. Non hai definición mellor da filosofía que esta, o tránsito da apariencia sensible á verdade, a saída da caverna. Todo o traballo filosófico e científico, incluso o humanismo moderno e os fundamentos da política, beben dese mesmo impulso de traspasar o dado cara unha realidade máis auténtica, esa imaxe da caverna que nos define como seres separados da nosa plenitude e sometidos ó designio das circunstancias históricas, confrontados á ignorancia, o pecado, a alienación. É unha constante da nosa tradición cultural, a imaxe iluminista e revolucionaria da caverna, o camiño a un coñecemento liberador e unha sociedade redimida.

Pero hai outra lectura posible da caverna na que esa dualidade de planos do real é unha condición estrutural que está por baixo de toda variable histórica. É unha lectura menos compracente da condición humana, escindida de raíz entre o impulso de intervir no real (a audacia técnica de Prometeo que lle rouba o lume aos deuses para entregarllo aos homes), e o que nos mitos representaba o seu irmá Epimeteo, o que solo comprende “despois” e por eso sempre chega demasiado tarde, como a curuxa da sabiduría que según Hegel levanta o voo no solpor, despois de ter ocorrido os feitos do día, unha condición por ese motivo exposta á decepción, vulnerable ante os males do mundo, que o propio Epimeteo provoca ao abrir a caixa de Pandora.

Se a primeira imaxe da caverna agudiza a oposición entre a razón (o prisioneiro liberado) e outras formas de saber que nos manteñen na escura ignorancia, abonando unha interpretación racionalista que acabaría por ser canónica na historia da filosofía, a segunda é unha imaxe máis tráxica, e máis vinculada á sabiduría arcaica (non solo grega) que suliñaba a distancia entre a irrealidade da vida humana e  a verdadeira realidade na que vivían os deuses, da que é un trasunto o abismo platónico entre as as cousas e as Ideas.

Aínda que ambas lecturas forman parte do legado do platonismo (e por eso o seu lugar cardinal na historia das ideas), a segunda imaxe da caverna, a lectura tráxica, resiste mellor que a primeira a confrontación co decurso dos feitos históricos. Despois da producción ideal e simbólica do mundo medieval e moderno, constantemente capaz de facer pasar por voluntarios novos mecanismos de servidume, o menos que se pode dicir é que a caverna está hoxe máis vixente que nunca, multiplicada e individualizada por todo tipo de dispositivos portátiles a unha escala antes impensable.

Igual que os prisioneiros de Platón, estamos afeitos a unha «interface» que mediatiza a nosa experiencia. Da igual ocio ou traballo, para viaxar, para investigar, para relacionarse cos demáis, cada vez nos costa máis imaxinar como era a vida antes do teléfono móvil.

Toda tecnoloxía, dicía McLuhan, é tanto unha extensión do noso corpo físico como unha amputación dalgunhas das súas funcións. Os medios de transporte amplían o noso radio de acción e ao mesmo tempo nos fan cómodos, torpes, ineficaces. Pero a vida antes da televisión, do coche ou da electricidade, eso sí que é difícil imaxinar. 

Os beneficios da técnica están á vista de todos pero os costes precisan máis perspectiva. Aínda non coñecemos ben os efectos do uso masivo de teléfonos móviles sobre a propia intelixencia humana. O malo non é que sexan intelixentes senón que acaben por tomar as nosas decisións. Amputados non solo de entendemento senón tamén de vontade.

Se hai algunha posibilidade de mirar fóra da caverna pasa por liberarse un pouco desa escravitude e abrir ocos no monopolio dixital. Como dí Lewis Carroll por boca de Humpty Dumpty («Alicia a través del espejo»), “a cuestión é saber quen manda”. 

Publicado no Progreso o 22-9-2018