Manolo de Riba

Xosé Ramón Cando Vázquez

Finou Manolo de Riba, un home ao que, coma a outros, a historia deparou a oportunidade de ser útil á sociedade dende o liderado. Algúns declinan dita responsabilidade pero, afortunadamente, moitos outros asumen ese rol nos seus diversos niveis de responsabilidade. Manolo puido seguir a vivir como a maioría, como se viña facendo decote ata ese intre, puido emigrar como fixeron algúns dos seus antepasados e mesmo  varios dos seus coetáneos  pero el non quería marchar e sentía que era posible mellorar as condicións de vida na terra.

Na aldea, coma en tantas outras  aldeas, non existían tractores pero o noso protagonista caeu na conta de que o tractor era ferramenta imprescindible para saír do círculo de economía de subsistencia vixente; tendo clara esta conclusión encamiñouse de maneira perseverante, moitas noites de insomnio incluídas, a acadar o obxectivo de ter un tractor que, finalmente, conseguiu porque alguén lle contou que en Trabada se vendía esa xoia de segunda man que, despois de obter emprestados os cartos que precisaba, puido adquirir.

Xa está o tractor na aldea, agora preséntase outro problema, as corredoiras de carros existentes non permitían transitar este novo vehículo, polo que Manolo conseguiu que o Sr. Alcalde (pre-democrático) comparecese para avaliar a situación, co resultado da doazón dunha pequena axuda para pagar o transporte da pedra que a veciñanza debería extraer na canteira e igualmente debería estender e desfacer para acondicionar camiños que cando se podía, dada a boa vontade dos propietarios, se facían mais anchos.

Agora xa se pode empregar o tractor, xa se pode acceder a boa parte das fincas pero estas non eran moitas e estaban dispersas de aí que a nova xeira consista en mercar algunhas leiras susceptibles de  apezar coas da casa co obxecto de optimizar o rendemento da mencionada ferramenta que, por outra banda, pasa a ser empregada en masa á vista da mellora no labrado das terras e no transporte de mercadorías.

Pero Manolo que contempla a Colonización levada adiante na Terra Cha, entende que o sistema tradicional de estabulación do gando en cortes repartidas pola  vivenda e en alpendres adxacentes non é adecuado e, sobre todo, non é rendible, polo que é un dos que encetan a construción de cortes (que chamarían “cuadras modernas”) de cemento nas que as vacas están suxeitas polo colo diante de comedeiros corridos. Agora o gando non está destinado ao autoconsumo coa venda ocasional dalgún xato, o que parece que vai permitir entrar nos circuítos comerciais e facilitará o acceso a liquidez económica será a produción de leite, actividade que se estenderá pola aldea, favorecendo deste xeito o éxito económico da mesma.

Encamiñada a vertente económica, toca agora a mellora da vivenda, neste senso, e tendo participado unha década antes na consecución da electricidade, Manolo inicia a excavación dalgún pozo cuxo manancial é escaso para o obxectivo de instalar auga corrente. Isto conseguirase cando se asocien varios veciños e constrúan unha traída, feito pioneiro na aldea (o da auga corrente).

Para que se teña producido o tránsito da aldea e, en xeral do rural galego, dende a idade media ata o século vinte e un tiveron que existir moitos líderes coma Manolo de Riba e moitos veciños que os acompañaron con intelixencia, confianza e sentido de que o común facilita o propio. Probablemente se poderá dicir que non é a mentalidade comunitaria a característica que mellor define o rural galego, pero mais alá deste estereotipo, existe unha tradición ancestral de defensa do colectivo en canto supón de imprescindible e, aínda mais, cando  resultan evidentes as vantaxes da cooperación e líderes confiables, a resposta social e positiva.

Cabe preguntarse se esta epopea (grande para a xente implicada) sería posible hoxe en día e responderse que non porque xa non existe masa crítica de cidadáns e cidadás nas nosas aldeas que a poidan desenvolver pero tampouco non existen as canles comunitarias que faciliten a xuntanza e a exposición de proxectos individuais que poden ser comúns. Esta carencia é perfectamente extensible ás vilas e ás cidades e está na base da inconsistencia da chamada sociedade civil, condicionando de xeito radical o escaso interese e a febleza da batalla polo común, circunstancia que non desaproveitan os partidarios do individual por enriba de todo e de todos.

Publicado no Progreso o 16-4-2016

La violencia llama a la violencia

Carlo R. Sabariz

Thomas Hobbes, a mediados del siglo XVII, parafraseando a Plauto, decía: «El hombre es un lobo para el hombre». O lo que es lo mismo, un cabronazo de mucho cuidado que no hay que dejar a su aire. Hobbes, como buen empirista inglés, decía constatar una tendencia natural del hombre y una situación objetiva: cada uno tiende a apropiarse de todo lo que le sirve para su propia supervivencia y para aumentar su poder, de ahí que, ante la ausencia de reglas y restricciones fuertes, los hombres se encuentren en una permanente guerra de todos contra todos. Cada individuo es un átomo que busca su propio beneficio, y para que se pueda compensar y controlar este egoísmo, se hace necesario establecer un Estado absolutista. Así razonaba.

Lo cierto es que a Hobbes le tocó vivir unos tiempos difíciles, en los que estar en guerra era el pan de cada día, una circunstancia que al parecer le acompañó desde su nacimiento. En su autobiografía, cuenta que su madre tuvo que dar a luz de forma prematura ante el terror que le había producido la noticia de la inminente llegada de la Armada invencible. Hobbes comenta, en tono de broma, que su madre había parido a dos hijos: él mismo, más un hermano gemelo, el miedo.

Unas décadas más tarde, el pensador ginebrino Jean Jacques Rousseau dijo algo muy diferente: El humano es bueno por naturaleza, nace lleno de buenas intenciones, pero el problema es que la civilización lo corrompe. En contra de lo que defendía la Biblia, no consideraba el mal como algo originario, sino como algo derivado, de carácter social, un elemento fortuito dentro de la historia. Por ello, el individuo debe volver a su estado de naturaleza, a un estatus anterior al lío decadente de la vida en sociedad. Cabe notar que Rousseau se vio siempre invadido por una intensa sensación de extrañamiento. Vivió en Francia, donde a pesar de gozar de un cierto prestigio, siempre se sintió extranjero.

A Hobbes no le falta parte de razón, pero yo, sinceramente, estoy más con Rousseau (aunque lo de la vuelta a la naturaleza prefiero practicarlo solo de forma esporádica: dando un paseo por las orillas del Miño o yendo de excursión al Courel). Tengo dudas de que existan una maldad innata o un gen de la violencia, todo se empieza a joder por el camino. Aunque los niños pueden llegar a ser muy maquiavélicos, pienso que en ese momento ya están reproduciendo las tensiones y los conflictos que viven en su ambiente familiar o social. Las experiencias que vivimos van dejando huellas en nosotros, algunas más gratificantes, otras más amargas. Lo importante reside en cómo reaccionamos a esas malas experiencias, cómo las asimilamos y cómo nos determinan en el futuro.

Por supuesto, este proceso es siempre complicado, y en ocasiones extremas, el asunto se torna una tarea titánica. Por ejemplo, ¿cómo se queda uno si está un buen día en su casa y de repente una bomba cae y mata a sus hijos y a su mujer? Difícil digestión. La violencia trae consigo más odio y más violencia. Por eso fue revolucionario el perdón cristiano respecto al «ojo por ojo, diente por diente» hebreo. Era una manera de romper esa maléfica espiral.

Además de la violencia física o personal, hay también otro tipo de violencia, menos evidente, que el sociólogo y activista por la paz Johan Galtung ha llamado «estructural». Esta violencia es el fruto de la desigualdad en la distribución de los recursos y el poder. Aunque más silenciosa, fuerza a millones de personas a una vida de penurias y de merma en sus oportunidades de supervivencia, bienestar, identidad o libertad. Algo que ocurre dentro de las sociedades, pero que se puede extrapolar a nivel global, donde funciona también la perversa dinámica de países ricos y países pobres.

Creo que para entender los actos violentos debemos dejar de mirarnos el ombligo y aplicar una perspectiva más amplia. La violencia es un hoguera que lleva muchos siglos quemando y destruyendo vidas, en vez de pensar en términos de «buenos y malos», empecemos por preguntarnos: ¿no hemos alimentado, y alimentamos, ese fuego desde aquí (el mundo occidental), insultando, subyugando y explotando otras culturas desde tiempos inmemoriales?

Publicado no Progreso o 9-4-2016

Hermenéutica da lectura

José Domingo de Prada

Ler é un acto intelectual complexo. Nel os individuos enfróntanse a unha serie de signos ou de símbolos e son capaces de percibir o seu significado ou reverter o seu sentido. Significado e sentido permanecen ocultos, excepto para aqueles que efectivamente son capaces de acadalos: os que saben ler.

Nas primeiras sociedades o individuo alfabetizado era aquel que podía interpretar os signos e descubrir o significado dos mesmos. A lectura foi abríndose paso a medida que medraba a configuración simbólica da realidade e despois superpúxose sobre a interpretación. Con todo, na convivencia entre a lectura de signos e de símbolos débese ter en conta que sempre é máis complexo enfrontarse aos signos, pois non responden a unha lóxica da que nós sexamos directamente posuidores. A dos símbolos é máis sinxela, por moi problemática que sexa, pois é nosa, está feita por nós. Así, coa pretensión de desvelar significados e sentidos apareceu a hermenéutica, que intenta esclarecer, interpretar ou simplemente traducir o significado dos signos ou o sentido das pasaxes simbólicas dificilmente comprensibles.

Nas sociedades complexas a multiplicación de códigos, de símbolos e de sentidos, a culturización e complexificación das nosas vidas, a inserción das mesmas en procesos cada vez máis artificiais tivo como consecuencia que aumentásemos as nosas habilidades lectoras de símbolos e que perderamos capacidade ao enfrontarnos cos signos. Lemos e entendemos as letras dos libros ou os impulsos eléctricos que saen das pantallas dos nosos aparellos electrónicos con total naturalidade. Somos sociedades altamente alfabetizadas (a pesar do índice cada vez maior de analfabetos funcionais), adquirimos novas destrezas para facer lecturas de códigos complexos, matemáticos, químicos, biolóxicos, informáticos, económicos,... nos que os procesos de lectura deixan de ser lineais e temos que recorrer a estruturas que nos axuden e manifesten o sentido ao que non conseguimos acceder por nós mesmos e así, coma se fixo noutros tempos, tiramos man da hermenéutica.

Lembremos que a hermenéutica ten na orixe un carácter sacro, de exexese. Había que interpretar a vontade dos deuses a través dos signos ou do misterio oculto tralas palabras dos libros relixiosos. Non bastando unha lectura directa algúns apropiáronse as interpretacións do que poderían querer dicir aquelas mensaxes e non se dicía explicitamente. Os hermeneutas puxéronse baixo os auspicios de Hermes, deus mensaxeiro, da elocuencia, das fronteiras e o comercio, do embuste, do soño e da astucia. Con este amparo debería amosarse o verdadeiro sentido do texto, o que aínda quedaba oculto despois de ler os símbolos ou mirar os signos. E é este o sentido que adquire o termo en filosofía: como acceder á verdade (se é que se pode), como desvelar o sentido oculto, como interpretar desde os presupostos persoais e históricos (ou a pesar deles) e como superar a mera descrición da realidade.

Pois ben, entendo que estamos nunha situación histórico-social na que non somos capaces de ler signos (semi-analfabetos respecto deles), tampouco símbolos (incompetentes para afondar na lóxica dos que os escribiron). Quédanos só recorrer a Hermes, e intentar interpretar o que teñamos diante. Xogamos cos sentidos ocultos,  coas versións soterradas e as mensaxes subliminais. Tratamos de mostrar o que esconden os signos ou as letras das palabras e damos por suposto que todo o que se di quere dicir algo diferente. Vivimos na desconfianza ante o engano, no interese que proporcione riqueza (comerciantes de ‘letras’ e ‘palabras’), na terxiversación do soño ou na fronteira dos desexos. Valga este xogo de conceptos e paralelismos para que repensen á lectura/interpretación da realidade política, histórica e social á que estamos asistindo. Pura ficción hermenéutica dos que non saben ler.

Publicado no Progreso o 2-4-2016

Filosofar en nome de ninguén

Juan Carlos Fernández Naveiro

Esta tribuna naceu para promocionar a filosofía pero hoxe vou ser incorrecto –en realidade, os filósofos sempre foron os primeiros en criticar(se). Quero chamar a atención sobre os discursos que pretenden ser voceiros do universal, sobre os que se erixen en amos dos conceptos e pretenden ter a opinión dominante.

En particular os debates sociais están cheos de opinións que queren pasar por conceptos. Cando se propoñen estándares de saúde, de sexualidade, de alimentación, de relacións persoais ou de valoración da propia vida, e se enfocan temas como as drogas, o aborto, a prostitución, a eutanasia ou os dereitos animais, moitas veces caemos en lugares comúns que perden as pequenas diferenzas e acaban por soster os nosos prexuizos. Debes ser correcto, cumplir a norma, seguir o guión que outros escribiron para tí. A veces se trata de recomendacións para aterse aos modelos dominantes, outras veces son prácticas que bordean o legalmente establecido. Que pode facer aí a filosofía? Pode dubidar, ter coidado coas xeneralizacións , propor a necesidade de contextualizar calquera xuizo, sacar á luz o que está implícito, os condicionantes culturais dos conceptos, os intereses que agochan. Como dicía Nietzsche non nos libraremos de Deus mentres sigamos a crer na gramática, e con iso transmitía unha saudable desconfianza na linguaxe, gran forxador de conceptos espurios.

Os temas moralmente máis polémicos teñen ademáis unha difícil ubicación política. A esquerda e dereita se reproducen as alternativas entre moralismo penalizador e anti-autoritarismo despenalizador, entre restricción de dereitos e a súa ampliación, entre a fabricación de individuos sometidos e a promoción da responsabilidade de cadaquén na súa propia vida.

Hai que coidarse dos que ignoran o pluralismo dos valores, dos que detentan un suposto saber indiscutible e queren usalo como dispositivo de normalización e control; hai que precaverse desa liña perigosa que conecta as ideas socialmente establecidas cos mecanismos do poder. O pobre, o drogadicto, o tolo, a prostituta, o suicida, son minorías que problematizan os dogmas maioritarios e enmendan os programas de ilustración; introducen unha sospeita que se extende desde o “goberno dos sabios” (Platón) ata toda “vontade lexisladora universal” (Kant). As ideas poden ser usadas como armas de dominio, como soldados da liberdade obrigatoria, que impoñen a salvación das almas a sangue e lume. Baixo a forma do universal a filosofía pode ser un adorno de instintos feroces. É mellor deixar falar, non usurpar as voces de outros, non empeñarse en representar. Dicía o filósofo Gilles Deleuze: “devir-minoritario”. Todos somos parte dunha minoría respecto de algo. Cabe entonces unha filosofía do singular, unha escoita das marxes e das razóns que non concordan co establecido, como un murmurio que chega desde abaixo. Pensar o singular, e deixalo ser.

Publicado no Progreso o 1-1-2016

A violencia

Mª Isabel Sánchez Corral

Define a Biblia do internauta, ou sexa a Wikipedia, a violencia como "un tipo de interacción entre suxeitos que se manifesta naquelas condutas ou situacións que, de forma deliberada, aprendida ou imitada, provocan ou ameazan con facer dano ou sometemento grave ( físico, sexual, verbal ou psicolóxico) a un individuo ou a unha colectividade; ou os afectan de tal maneira que limitan as súas potencialidades presentes ou as futuras. Pode producirse a través de accións e linguaxes, pero tamén de silencios e inacciones".

Queda claro que a forza, xa sexa física ou psicolóxica aparece en distintas definicións de violencia como o elemento central das mesmas. O dano que se infrinxe é deliberado e demasiado a miúdo as relacións entre individuos ou de grupo se cimentan nela. A persoa que a utiliza faino conscientemente, pois tenta impoñer a súa vontade.

Ao longo da historia da humanidade, e en concreto da occidental, houbo períodos moi violentos. Pero hai un tipo de violencia que se perpetúa como unha lacra de forma sistemática. A violencia que se exerce contra as mulleres en calquera parte do mundo e que ten como resultado unha violación, un dano emocional e psicolóxico ou unha morte. Violencia que se ampara noutras violencias: institucionais, mediáticas, laborais, económicas... Violencias que alimentan a violencia contra as mulleres e nútrense simbólicamente a través de patróns estereotipados, mensaxes, valores, íconos ou signos que transmiten e reproducen dominación, desigualdade e discriminación nas relacións sociais, naturalizando a subordinación da muller na sociedade.

A causa de todo esta violencia quizais estea nun concepto que nos achega Simone de Beauvoir no seu libro O segundo sexo: a Alteridade. Para Beauvoir o home sempre se define como "o Outro" e pola tanto á muller como "a Alteridade". A muller está condenada a desempeñar ese papel secundario, nunca dona do seu destino. O seu poder é precario, escrava ou deidade: "Os homes fan os deuses, as mulleres adóranos", dicía Frazer. A Alteridade significa nun sentido absoluto o inesencial. Non é a muller un suxeito, non é a muller integrada na sociedade como un ser humano. A autoridade pública ou social é exercida en calquera sociedade polos homes. Sometida á autoridade do pai, do irmán ou do marido. O home transcende máis aló de se mesmo a través das súas obras, a muller non. O patriarcado imponse desde o principio dos tempos.

E continúa impoñéndose de forma violenta cando para unha moza de dezanove anos a mellor definición de noivo é "maltratador de baixa intensidade". E sobre todo, cando ante as cifras horribles de asasinatos de mulleres froito da violencia machista escandalizámonos, pero continuamos reproducindo a desigualdade a través das súas múltiples violencias.

A solución debería estar tamén nese libro de Simone de Beauvoir, tachado de pornográfico na súa época. E o está nesta frase: "A muller non nace, faise, constrúese e polo tanto pode ser calquera cousa".

Publicado no Progreso o 12-3-2016