Ciencia política e compaixón humana

Mar Carballo Cela

Dous grandes filósofos do mundo clásico, Platón e Aristóteles, representan dúas maneiras opostas de conducirnos cara á comprensión do ser humano. Platón pretendía achegarnos á verdade do que somos descubrindo as esencias, as ideas inmutables e eternas que nos definen (que habitualmente acaban sendo as ideas inmutables e eternas que outros din que nos definen). Aristóteles, pola contra, partía dos individuos concretos e particulares, das súas vivencias e experiencia para, desde elas, ir construíndo cada quen a súa propia identidade e felicidade.

Dúas maneiras diferentes, desde logo, de pensar o que somos que os levaron a dúas maneiras diferentes de pensar a política: a maneira de Platón impón un modelo ahistórico, xeométrico e ríxido elaborado polos sabios; a de Aristóteles, unha sociedade que ha de ser construída na deliberación permanente dos cidadáns sobre o que debe ser conservado ou cambiado en virtude de cada nova circunstancia. E aínda que tamén se atrevía a aconsellar o que consideraba mellor no sentido platónico (influído seguramente polo seu mestre), no seu pensamento atopamos xa esa apertura ó debate, á revisión constante, tendo en conta que revisar non significa necesariamente cambialo todo, senón ter a oportunidade de rectificar o que estimemos conveniente.

A base da democracia está representada nesta segunda maneira de ver as cousas: os cidadáns temos a oportunidade de revisar e de rectificar. Pero as condicións baixo as cales se produce a deliberación son determinantes: non se pode esperar que persoas cun presente deshumanizado e atemorizadas polo seu futuro sexan solidarias e benevolentes, por iso o poder (sempre o poder da elite económica) se encarga de crear as condicións necesarias para fomentar no pobo a insolidariedade e o egoísmo propios de calquera individuo ameazado.

Desta maneira, asegúranse de que prosperen decisións favorables ós seus intereses. E mentres tanto, seguimos inxenuamente esperando a que algún iluminado coa súa ciencia política ou económica deseñe un mellor modelo social, sen darnos de conta de conta de que non é tanto cuestión de ciencia en xeral como de empatía en particular, é dicir, de sensibilidade coa situación de cada ser humano: iso é o que nos falta. Coñecemento político e económico hai moito, suficiente; pero empatía, pouca.

Sentirnos a salvo mentres outros caen na desesperación non conduce a ningún futuro prometedor. Ningún modelo racionalmente perfecto poderá salvarnos, tal e como pretendía Platón. Certo que hai modelos mellores e peores; pero os peores non chegan a realizarse cando se impón a mirada nada científica da compaixón humana.

Publicado no Progreso o 12-11-201

Traballo intelectual e avaliacións externas

M. A. Martínez

 

Observemos calquera traballo que implique esforzo e dedicación intelectual. Nas sociedades avanzadas da investigación, desenvolvemento, comunicación e innovación, cada vez son máis numerosos. Entre as súas características están a especialización funcional, o forte compromiso persoal, o exercicio da profesionalidade intelixente. Mais, recentemente xorde un trazo inquietante. Este traballo, útil no social e o persoal, é sometido a un xuízo externo periódico que ditamina que é necesario ou importante no seu desempeño. Malia estar claro que calquera actividade retribuída debe someterse a control e avaliación, os efectos sobre este tipo de traballo poden ser contraproducentes.

A primeira consecuencia é que o traballo intelectual, despoxado da súa espontaneidade e libre exercicio, autoformación e autorrevisión, resta anulado. Dubidar do recto exercicio dun profesional erosiona o seu compromiso persoal, sempre entusiasta mais delicado. A supervisión e control externos, de ser realizados con criterios espurios, discrecionais, pouco contrastados na súa validez, tende, paradoxalmente, a converter o traballo en incomprensible para a sociedade e gravoso para o individuo.

En segundo lugar o instrumento principal do traballo intelectual, a intelixencia, o pensamento, redúcese a unha serie disposicións inconexas, absurdas: implementar matrices, revisar unha e outra vez o produto elaborado, avaliar sen cesar o proceso de elaboración (lembremos que non estamos a falar de produción fabril, actividades repetitivas, xestión ou distribución). Devagar infíltranse valores e prioridades alleos á propia actividade e aos seus resultados. Como sucede isto?

A noción do que é importante establécese só desde un punto de vista organizativo. A do actual mídese segundo as tendencias máis poderosas no ámbito produtivo. A do accesorio atende á orde de valores da práctica dominante. Organización, produción, praxe dominante, rexen desde fóra o traballo intelectual. Con que finalidade?

Quen establece o relevante adoita erguer o trivial á categoría de imprescindible. Quen fixa o actual mimetiza e reproduce irreflexivamente a violencia do sistema. Quen ditamina o prescindible, invalida argumentos que empregan a lóxica, decreta a súa inintelixibilidade. Este desprezo ao traballo teórico non é só por agnosia intelectual, resentimento ignorante (explicación psicolóxica). Máis ben, a persoa que traballa intelectualmente é, neste tempo histórico, substituíble por outros axentes ou, directamente, por ningún (explicación sistémica). Así, o xesto de quen administra e xestiona o traballo intelectual é tender a prescindir da persoa que o desempeña.

Os procesos de supervisión e avaliación, beneficiosos se son transparentes e autocríticos, afogan o labor intelectual de tal modo que a subxectividade pensante non pode integrarse na esfera de tarefas heterónomas impostas desde fóra. A subxectividade pensante convértese nun lastre e a existencia en angustiosa. O pragmatismo que pretende xestionar o traballo intelectual é paradoxal: sacrifica o suxeito creador de verdades e obxectividades en nome da verdade e obxectividade que di promover. A fixación pragmática, que renuncia a autognose, é o criterio desta nova forma de pensar, tan pegada á realidade que a propia realidade xa non a tolera.

Só no distanciamento do pragmático a realidade cobra autonomía e o pensamento capacidade de comprensión. A distancia non é unha zona de confort ou seguridade. É un campo de tensión cognitiva, o elemento vital do pensamento libre e a realidade non cousificada. O resto é reprodución mimética do que hai. De non detectar isto a tempo, a esixencia de xustiza pode rebordar a nosa capacidade de satisfacela, o intolerable chamar ás nosas portas, o temor estrinxir a intelixencia.

Publicado no Progreso o 5-11-2016