Banalización programada

Gonzalo Pérez

Que parte das nosas vivencias, actitudes e comportamentos non teñen especial transcendencia para o devir da humanidade parece incuestionable. Pero unha cousa son os aspectos triviais que, xunto cos relevantes, forman parte dese conglomerado complexo que constitúe o ser humano e outra é que o intranscendente, o banal, solape, falsee e acabe por anular os aspectos básicos para a nosa realización persoal. Esta imposición actual do insubstancial non é casual, senón que responde ao emprego da banalización como arma política pola elite dominante.

Ao triunfo do banal hai que engadirlle a conversión do relevante en efémero, a fugacidade das mensaxes e propostas sobre todo o que realmente nos afecta como potenciais cidadáns a nivel económico, social, cultural e moral, que esixirían unha fonda reflexión, pero que, antes de descodificalas para realizala, se volatilizan. Colaboradores necesarios para conseguilo son os medios afíns ao poder, que son a maioría daqueles aos que a poboación ten acceso masivo.

Se observamos os elevados niveis de audiencia de programas das televisións públicas e privadas con vocación exclusivamente alienante, as portadas dos periódicos, o exército de tertulianos, ideoloxicamente monolíticos, que, ademais de terxiversar a realidade, son capaces de elevar á categoría de debate intelectual unha bobada e converter en banal o máis transcendente, se analizamos parte do que se converte en viral nas redes sociais, podemos inferir que o mundo globalizado non é tan aberto como nolo debuxan e o universo actitudinal e discursivo de moitas persoas queda circunscrito a actuar segundo unha serie de decisións alleas a súa vontade.

Un periódico que presume de serio, solapando o deterioro social, político e institucional que nos circunda, titula con gran alarde tipográfico: "La sombra de fraude planea sobre MasterChef por una nueva expulsión más que injusta". Un reputado diario dixital, aludindo á "inxustiza" anterior, remata: "Los espectadores están desolados por la marcha de otro favorito". Desisto, non hai pudor.

Trátase de apartar os cidadáns do interese polo público, polo de todos, que é a maneira de desinteresarnos por nós mesmos, renunciando á capacidade para decidir sobre o que nos incumbe, dando carta branca para que o fagan por nós os que din representarnos nesta esvaecida democracia. Sen isogoría nin isonomía na práctica, cunha desigualdade social crecente, só cabe falar de plutocracia. Calquera intento orientado a activar a democracia participativa é demonizado mediante cualificativos confusos aos que dotan dunha connotación pexorativa a base de mensaxes que, como gota china, os adláteres da oligarquía, únicos con plataformas capaces de difundilos, repiten insistentemente. Atrapada a potencial cidadanía nesta conxuntura que lle impide facer efectiva a súa condición, o resultado final é o abrazo á frivolidade e a idolatría da estupidez como o escape fácil ao fracaso no intento de interpretar racionalmente a realidade e o medo inconsciente a non ser capaces de arbitrar algunha estratexia para dominala, lexitimando así ao poder e confirmando o éxito da operación narcotizante emprendida por este.

Así, abrazar a estupidez reinante non é algo natural senón resultado dunha aprendizaxe social que obedece a unha estratexia política exterminadora do pensamento libre e autónomo.

Poñamos un par de exemplos paradigmáticos do estado da cuestión que nos ocupa.

Un sería a evolución no tratamento dado aos 'ninis', neoloxismo para describir as persoas mozas que nin estudan ni traballan. Produce perplexidade a deriva que foi tomando o uso da palabra, que pasou de describir un grave problema de exclusión social, responsabilidade exclusiva dos que defenden o modelo neoliberal, a empregarse para estigmatizar os que a padecen, como se fose un estado voluntario, sendo obxecto de chistes, insinuacións despectivas e unha frivolización incompatible con la gravidade e a magnitude deste problema social menosprezado por quen ten a responsabilidade de resolvelo.

Outro, a pretendida análise da recente moción de censura. Parece evidente que, aínda que foran tan reviradas as intencións de quen a presentou como proclamaron os coristas do poder, nunca anularían a esixencia moral da súa presentación. Tras a máis concluinte exposición de motivos para presentala escoitada no Parlamento, o censurado eludiu responder aos multiformes casos de corrupción que lle afectan, refuxiándose en grazas frívolas e nunha vergonzosa concatenación de falacias ad hominem. Despois disto, os turiferarios mediáticos desprazaron o interese cara ao fracaso numérico da moción e ao anecdotario parlamentario, transmitindo implícita ou explicitamente a idea de que moción superada, corrupción normalizada.

Abocáronnos a un estado de baleiro e indixencia intelectual desde onde é moi fácil deslizarse cara á indiferenza e á irresponsabilidade observable por onde queira, ata acabar asumindo o moral e civicamente inasumible.

Con este panorama, a quen lle pode estrañar que a banalización e a estupidez medren exponencialmente?

Publicado no Progreso o 1-7-2017

Repensar a democracia

Elías Pérez Sánchez

 

Nas últimas décadas, a palabra democracia, tornouse nun concepto inerte e nun tótem incuestionable e intocable, como diría o profesor de Harvard Dani Rodrik. Despois de anos de políticas neoliberais nos que a democracia se ha reducido á liberdade de elección e ao libre mercado, as institucións e os réximes democráticos cambaléanse, perdendo o seu sentido. Esta foi utilizada durante anos ao servizo de fins economicistas convertendo o que debería ser un fin en si mesmo en tan só un medio. Porén, co xurdimento de novos movementos sociais e políticos reivindicativos dunha nova democracia participativa, a palabra parece tomar forma de novo, moldeándose e construíndose á vez que a cidadanía (Marcos Roitman).

Sobre a democracia, precisamente, reflexiona o libro publicado polo selo editorial ObenComún -selo editorial de Espazo, colectivo de intervención política e cultural-, titulado (Re)Pensar a democracia, libro que se presentará o 29 de xuño na librería Trama de Lugo. Como se di no limiar, o libro está pensado para achegar reflexións sobre a democracia, a radicalidade e os seus límites. Neste volume abórdase, ademais da razón filosófica (Juan C. González Naveiro) as seguintes razóns políticas: o proceso constituínte e a construción dunha nova democracia máis radical (Xoán Hermida), o rescate efectivo da democracia desde abaixo, desde os concellos (Laia Ortiz e Sergio de Maya); a pobreza global e as alternativas de contido feminista e postcolonial (Teresa Cunha); e para finalizar, a modo de epílogo, dos dereitos -e tamén das obrigacións- da cidadanía, nomeadamente do dereito á cidade como extensión do dereito á felicidade (Luís Villares).

Non podemos deixar de entender a democracia como un proxecto que se constrúe desde a cotidianeidade. O seu avance dependerá da súa práctica real e da xeración dunha verdadeira cultura democrática. Repensar a democracia pasa pola imperiosa necesidade de realizar unha análise profunda da sociedade na que vivimos e que queremos priorizar, por revisar os nosos valores e os nosos ideais entendendo que o camiño é difícil e está infestado de fortes resistencias e obstáculos que dificultan a súa mellora. Nas nosas mans queda se queremos unha democracia transformadora ou unha democracia que xere e reproduza fortes desigualdades.

Publicado no Progreso o 24-6-2017

O mapa non é territorio

Mar Carballo Cela

Asomámonos á realidade desde os conceptos que un día inventamos, e logo acabámonos aferrando a eles coma se fosen a realidade mesma. Como dicía Nietzsche, olvidamos que non son máis que metáforas. Pero o que ten poder para impoñer a súa visión metafórica do mundo tamén o ten para impoñer o seu mundo, aproveitando precisamente esta confusión. Vémolo claramente na linguaxe xenófoba ou machista, que manexa o inconsciente colectivo perpetuando percepcións e sentimentos propios desas ideoloxías. As palabras teñen un gran poder.

Emmánuel Lizcano, no seu libro Metáforas que nos piensan (Ediciones Bajo Cero, 2006), aborda moi ilustrativamente este tema aportando numerosos exemplos de como esas metáforas dominan o noso pensamento, deixando ao descuberto a facilidade coa que asumimos na nosa vida cotiá a inocencia dos conceptos que manexamos, a pesar de ser profundamente manipuladores. Nun deles describe un conflito entre un grupo de mariscadoras e a Administración, a cal impuxo a súa metáfora para resolvelo: había que constituír unha "mesa de negociación", dando así por sentado que o lugar natural para negociar é un despacho. Pero esta é unha metáfora que sitúa o parlamento para os acordos no entorno habitual dos burócratas, non das traballadoras. Para estas -que aceptan sen cuestionamentos que así debe ser- o seu contorno habitual é a praia, o espazo onde traballan e toman decisións políticas, onde se moven con soltura, falan abertamente e se senten poderosas. A mesa, o despacho, é territorio inimigo, nel é imposible poder defender os seus dereitos coa mesma convicción que o farían na praia. Asumindo a metáfora do poder están asumindo tamén a súa inferioridade. Por que non se pode negociar nunha praia, nunha fábrica ou en calquera espazo onde acontecen os feitos e mellor se poden comprender? Nos despachos asépticos as necesidades diarias transfórmanse en números; e a suor e o esgotamento, en "condicións laborais" que xa non teñen a viveza dos seus referentes. As mariscadoras perderon, posiblemente, por pensarse a si mesmas na linguaxe do poder, na linguaxe dos números e as leis, pero non da suor e o sufrimento.

Pero as metáforas non só están nas palabras. Un exemplo moito máis gráfico de como nos movemos nunha realidade imposta por elas é o da cartografía. Cando viaxamos, ímonos movendo mentalmente por un mapa no que "subimos" ou "baixamos", nun plano cun arriba e un abaixo e unhas liñas divisorias que en nada se parece á realidade física, pero que consegue condicionar a nosa visión do mundo. Ese mundo planisférico que ten como centro a Europa, e no que o tamaño dos continentes e dos países foron deliberadamente alterados -por non falar da cualificación tendenciosa de Europa como continente sen que obedeza xeograficamente a dita designación-. Tal e como dicía o lingüista Alfred Korzybski, "o mapa non é o territorio".

O mundo nunca nos é dado directamente, senón a través de ficcións compartidas: velaí o poder dos que deciden sobre elas. Di Emnánuel Lizcano que se cambiamos as metáforas podemos cambiar o mundo. O que está claro é que a mentalidade que creou os problemas non ten capacidade para resolvelos.

Publicado no Progreso o 17-6-2017