Luhmann e Camus

M.A. Martínez

Un dos trazos que distingue á sociedade moderna (no Renacemento) fronte á anterior (do Medievo), é o interese por acadar a autocomprensión de si mesma. Coñecer a súa singularidade e a época histórica que inauguraba, era unha preocupación importante. O seu obxectivo: entender, e facerse cargo, do rumbo da historia. Nos séculos seguintes esta preocupación impulsa achegamentos variados. A sociedade autocualifícase de burguesa, de clases, industrial, liberal, democrática, nacional, cosmopolita. Tamén se exploran os seus reversos: sociedade alienada, de masas, disciplinaria, imperialista, entre outros. A día de hoxe aínda se considera relevante lograr unha fotografía completa. A sociedade descríbese a si mesma como posmoderna, do risco, da información, comunicación, innovación, da seguridade e o control, posfordista, da globalización, das redes. Os cualificativos seguen a medrar. En que contribúe isto á autoconsciencia social?

O sociólogo Niklas Luhmann (1927-1998) estudou en que consiste a complexidade da sociedade: é a imposibilidade de relación dun elemento do sistema con todos e cada un dos restantes elementos. Materialízase na imposibilidade de construír unha imaxe clara, interna ao sistema, do propio sistema. Dito outramente: toda sociedade é incapaz de elaborar unha representación axustada de si mesma. A súa visión de si será parcial. Por exemplo, cando se retrata a sociedade fálase realmente só dun subsistema, ou dun dos seus elementos: económico, financeiro, político, artístico, educativo, mediático, tecnolóxico, relixioso, científico, ou calquera outro. A sociedade non é un suxeito como as persoas físicas. Para Luhmann calquera autodescrición extráese dun momento social determinado e cunha función específica que non resta clara para o público. Hai que renunciar, polo tanto, a autocomprenderse? Quizais totalmente non. Hai un subsistema social que pode proporcionar un debuxo precario, mais útil e audaz, dalgún aspecto das sociedades contemporáneas: o teatro.

En 1944 Albert Camus tira do prelo a obra de teatro ‘Calígula’. O emperador romano encarna nela os sensentidos e paradoxos do poder pero, sobre todo, de calquera persoa común con vontade de dominación. Calígula ama e despreza a vida por igual. Diante da morte e a infelicidade só encontra dous refuxios para vivir: a lóxica implacable e o humor desproporcionado. É unha persoa calculadora, desapiadada e cruel, que irrompe na historia acompañado do seu reverso: o infantilismo, a irresponsabilidade, o impulso lúdico. Nel o desexo do imposible tenta a palabra e a comunicación, mais arruína a paz social e a liberdade dos outros. A liberdade absoluta de Calígula fracasa no intento, entre lóxico e humorístico, de dar sentido a un mundo absurdo, no que a lealdade obsesiva a un mesmo conduce á autodestrución.

É posible ter en conta as reflexións de Luhmann e Camus? En que poden axudar? Se nas sociedades actuais as persoas non dispoñen dunha ferramenta eficaz para conseguir a transparencia da total autocomprensión, as meditacións de Luhmann e Camus poden ser un recurso para aprender prudencia e cautela, ponderación e xustiza, nas valoracións, privadas e públicas, sobre nós e os outros.

Publicado no Progreso o 23-4-2016