Suxeitos empíricos

Juan Carlos Fernández Naveiro

Cando a filosofía fala do suxeito sempre tende a idealizar. Proxecta un ideal e axiña perde o contacto coa carnalidade do real, faille abdicar das súas singularidades.

Asumimos xenerosas doses de autoengano e non nos gusta recoñecer que somos débiles e inconstantes (no lugar de identidades firmes e autoconvencidas), que sofrimos e somos vulnerables (no lugar de posuidores dunha vontade férrea e inquebrantable), que mentimos e cremos nas mentiras para protexernos do inclemente (no lugar de ser veraces a toda costa), que vamos dunha cousa a outra porque rápidamente nos cansamos e precisamos distracción e olvido (no lugar de perseverar nos nosos propósitos), que miramos para outro lado cando se require actuar e despois metémonos onde ninguén nos chama. Somos seres volátiles e duplicados, impertinentes e dispersos, inconsecuentes e pouco de fiar, todo eso é o normal. Solo de vez en cando refulxe unha xoia no barro, aparece o instinto de verdade, con todo o seu séquito de derivados, o coñecemento, a realidade, o ben, a xustiza, a felicidade, ideais lunáticos que nos proxectan como entes luminosos no ceo artificial e pechado que ocupa o teito da nosa pequena habitación escura. Mundos de fábula nos que habitan os suxeitos transcendentais.

Pero nós somos suxeitos empíricos. Forxámonos na experiencia e somos irremediablemente plurales, sobre todo estamos ben suxeitos e suxetados, sometidos e aplastados (subiectum, o que está debaixo) polo peso do accidental, os desexos cambiantes, a memoria aleatoria, os encontros e vivencias gobernadas pola fortuna, a miudo travestida de infortunio.

Non é extraño que busquemos acubillo. A intemperie xenera incertidume e precisamos construir refuxios, facernos un lugar habitable, convertímonos con gusto en poboadores dunha zona franca ou, como agora se dí, unha zona de confort. Aí é onde nos sentimos seguros, onde podemos ser nós mesmos, crémonos a resgardo da inclemencia, capacitados para ser auténticos e obedecer o imperativo de transparencia, de expresión, de conectividade.

Esquecemos aí dúas cousas. A primeira, que a transparencia é o reverso da desconfianza, da escasa tolerancia á incertidume respecto dos demáis. Por eso agochamos a debilidade con palabras suliñadas e solemnes, por eso o poder crea «neolinguas» que enmascaran feitos inconvintes e obscenos. Pero para saber realmente o que pensan os demáis é mellor, dicía Descartes, “aterse ao que practican antes que ao que dín” (Discurso del método, parte III).

A segunda cousa que fácilmente esquecemos é a fraxilidade do confort. O extraordinario, como dí Enzensberger, non é “que algo se colapse senón que se manteña durante certo tempo nun equilibrio inestable”, o único equilibrio que existe diferente á morte térmica (Panóptico, Malpaso 2016, p 67). Estar vivo é estar exposto a que a ruptura aconteza. 

Esto é máis claro en tempos de cambios acelerados, como era o de Descartes e é o noso, e mentres non acaban de agromar novos conceptos e novas formas de coñecemento e de convivencia convén aterse a unha escasa “moral provisoria”, que recomenda facer según o que vexas cos teus propios ollos, caso por caso, e seguir sempre o teu criterio antes que os dictados de outros. Sen receitas, sen rede.

É a única actitude que contén unha certa espera de tempos mellores; por iso, aínda que poida parecer unha moral débil, non o é. Porque implica unha cousa difícil que tamén recomenda Descartes, “vencerme a mín mesmo antes que á fortuna, cambiar os meus desexos antes que a orde do mundo”. É a tarefa dun racionalismo que solo a duras penas se pode reconciliar coa experiencia dos suxeitos empíricos que somos, gladiadores en combates sempre desiguais, xalonados por breves períodos de graza.

Publicado no Progreso o 11-3-2017