Obedecer a lei

José Domingo de Prada

 Obedecer a lei? É este un deses dilemas cruciais, aos que se enfrontan as nosas sociedades. É, ademais, un dilema propio de sociedades democráticas. Nos totalitarismos a lei cúmprese sen discutila, so pena de graves consecuencias para o infractor, quen pode adquirir, polo mesmo, un rango moral superior. Nas democracias, en cambio, a lei é continuamente  criticada e moitas veces rexeitada. Por qué ocorre isto? Hai varias razóns:

1. Polo exercicio da liberdade, tanto individual coma social. A democracia permite, lexitimamente, cuestionar a lei. Máis aínda, é bo facelo, pois a lei xorde da vontade e da lexítima capacidade lexislativa doutros compoñentes da sociedade, cos que non temos por qué concordar. Debemos exercer a nosa liberdade cuestionando a lei cando entendamos, simplemente, que é mellorable.

2. Pola súa convencionalidade. Nunha democracia, non hai nin leis absolutas, nin indiscutibles. Son froito de acordos, eleccións ou consensos entre individuos (se son imposicións de grupos de presión xa non é democracia, aínda que se manteña o nome). Ata as constitucións ou os Dereitos Humanos son revisables, en principio e de facto.

3. Pola irracionalidade dos que ditan ou reciben a lei. As veces a lei se fai ou se recibe de forma visceral, valorando máis quen a fai que o que poida dicir. Leis sensatas foron rexeitadas pola tripa partidista, e outras insensatas impostas polo mesmo sistema visceral.

4. Pola oposición de intereses dos compoñentes das sociedades. Suponse que a lei busca o ben común, nomeado como Xustiza en ocasións, pero en sociedades plurais este nin é único, nin igual para todos e os distintos grupos sociais loitan entre si para impor os intereses propios no peor dos casos, ou a súa lectura do ben común no mellor.

5. Polo abismo entre o espírito e a letra da lei. Unha cousa é o que se di e outra o que se quere dicir ou o que se interpreta que se di ou o que se querería dicir. A lei rara vez é clara, e si, abondosa en ambigüidades e difícil de particularizar.

6. Pola ductilidade da lei, que pretendería ser cumprida polo convencemento máis que pola imposición. De ser así, devén  obriga en conciencia, case lei moral. A lei democrática debería obrigar en conciencia e non por imposición.

7. Pola caducidade da lei, da que non só sabemos cando se ditou, senón tamén que perderá vixencia máis cedo que tarde, cando non ven xa coa data de caducidade incluída. Non temos leis inmemoriais, nin preceptos eternos.

Así, obedecer a lei nunha sociedade democrática é supeditarse un mesmo ao ordenamento xurídico establecido, á vez que se pode estar loitando contra ese mesmo ordenamento. Se a lei simplemente se impón, non estamos nunha democracia. Se sinxelamente non queremos cumprila, non somos demócratas.

Nas nosas sociedades posmodernas, líquidas, cultas, virtuais  e asentadas na opulencia do consumo e do desexo (aínda que esteamos en crise), o de cumprir a lei cando non nos gusta ou cando non nos interesa, estase a converter nun serio problema, problema que non é novo. Tiveron que enfrontarse a el na democracia ateniense cando sofistas, demagogos, relativistas, tiranos  ou ditadores rexeitaban o cumprimento das leis cando non lles interesaba ou non lles apetecía aducindo que eran leis convencionais, caducas, interesadas, coercitivas, irracionais, alleas, partidistas,... sóalles? O asunto solucionouse con máis de dous mil anos de ostracismo para a democracia (se é que algunha vez se recuperou).

Publicado no Progreso o 23-1-2016

Creontes neoliberais

 José Domingo de Prada

Neste mundo occidental -algúns din civilizado, pero haino que cuestionar ás veces- está a imporse o modelo de pensamento (se utilizamos o eufemismo) ou ideoloxía (se preferimos a palabra descritiva) neoliberal. Este tende a presentarse como a consumación dos tempos (Hegel renovado, Fukuyama ausente) e a mesturar as súas raíces coas doutros pensamentos, para parasitalos e que pareza que leva aí tempo inmemorial. Estas son as dúas claves coas que se revisten os procesos ideolóxicos para presentarse ante a opinión pública como modelos racionais de pensamento con vocación universal -o que non deixa de ser outro eufemismo, neste caso de único pensamento válido ou o que é o mesmo, de totalitarismo-.

Formalmente fundaméntase o neoliberalismo en dous principios: a liberdade persoal absoluta e o dereito a apropiarse da riqueza de forma particular e exclusiva. Poden parecer principios interesantes e amigables, e, de feito, moita xente acéptaos de bo grado, pero só ata que lles toca sufrir as súas nefastas consecuencias, pois son dous principios execrables en si mesmos, demagóxicos, imposibles, inxustos, irracionais e inmorais. Analicémolos un pouco.

O concepto de liberdade que se propón é autocontraditorio, presuntuoso e irrealizable. Ninguén, insisto, absolutamente ninguén é absolutamente libre, nin no facer, nin no pensamento. Todos estamos condicionados. É evidente a nivel material e, igualmente ocorre no pensamento. Facemos o que queremos dentro do que a sociedade permite e pensamos o que queremos dentro do que a sociedade nos ensina, pois hai que evidenciar, sen ningún tipo de recato nin complexo, que o noso comportamento e o noso pensamento son sociais, que están modelados polo que vivimos, polo que facemos e sabemos. Pensamos e actuamos en función da nosa relación coas cousas e cos demais e esa relación condiciona a nosa lectura do mundo e a interpretación que del facemos. Por poñer un símil actual, cando pensamos realizamos sínteses analíticas do que hoxe se denomina «big data», somos coma xigantescos procesadores de datos, e como tales, obteremos conclusións, que non algoritmos, en función dos datos que introduzamos no sistema para procesar e dos programas con que nos dotemos para manexalos. Entre outras cousas isto explica que ao neoliberalismo non lle interese que se procesen datos coa filosofía, nin cun pensamento crítico, chégalle con promover un pensamento técnico, trenco e mal fundamentado. Dálle menos problemas, aínda que tamén lle aporte peores solucións. Tanto a liberdade como o comportamento son, pois, sociais, aínda que despois cada quen os execute ao seu xeito.

O segundo principio, o suposto dereito de apropiación ilimitada da riqueza, é, en esencia, a xustificación e legalización teórica do roubo. Na teoría liberal clásica, Locke diante, a apropiación de riquezas faise a través do traballo. O traballo humano engadido sobre a riqueza natural é o que lexitima a súa apropiación particular, a xustificación é argumentada pola propia transformación á que a natureza se ve sometida, de tal xeito que esta natureza traballada é, literalmente, o que constitúe a riqueza e pode pasar sen maiores cuestionamentos -para o liberalismo clásico- a ser propiedade exclusiva de quen a traballou. Pero xa a propia teoría liberal clásica será cuestionada, pois como todos sabemos hai traballos e traballos, riquezas e riquezas e incluso, repartos e repartos (pódenlle preguntar ás traballadoras das conserveiras ás que queren pagar con latas de sardiñas; non parecen dispostos a aceptar esa moeda os executivos das mesmas empresas).

Aos problemas do liberalismo clásico o neoliberalismo engade que xa non fai falla traballar para apropiarse riqueza, tan só un mercado des-regulado (eles chámanlle libre) no que os axentes poidan xogar sen máis regras que aquelas que lles permitan tender a rede na que caer cando hai problemas, como estamos a ver ultimamente (e como veremos con máis claridade en breve, cando se aprobe o Tratado de Libre Comercio entre América e Europa, TTIP nas siglas inglesas). Toda a suposta novidade desta situación non é en absoluto novidosa, tamén ocorreu noutros momentos históricos, aínda que se lle chamara con outros nomes. Así foi por exemplo, cando os patricios romanos se apropiaron do «ager publicus» e deixaron a plebe nas mans da fame, ou cando os cerramentos de terras comunais pola aristocracia inglesa expulsou aos comuneros aos suburbios das cidades ao quedar estes últimos sen recursos. Hoxe, a apropiación neoliberal da riqueza faise en base á especulación e á capacidade lexislativa, pero igualmente se fai a costa dos máis desfavorecidos e exércese unha forte violencia sobre amplos sectores da poboación que, efectivamente non é física, pero si político-legal. Xérase unha legalidade ad hoc que permite apropiarse da riqueza natural (lonxitudes de onda, carácteres xenómicos), pública (sanidade, rexistros da propiedade, educación), común (augas, montes, terreos de explotación comunal) e incluso doutras privacidades non vinculadas a un lexislador que as defenda (expropiacións forzosas de terreos para a construción de grandes urbanizacións privadas).A presión chega a tal punto que se outorgan privilexios e incluso se toleran monopolios, máxima contradición teórica do capitalismo de libre mercado.

Chegados a este punto só nos queda, como Antígonas modernas, o camiño de defender á xustiza da legalidade imposta polos novos Creontes neoliberais e afrontar os castigos que nos preparan (Lei Mordaza andante) por atrevermos a pasar por encima da súa lei, da súa inxusta legalidade.

Publicado no Progreso o 23-5-2015