Sobre a excelencia científica

Mar Carballo Cela

Os límites do meu corpo son os límites do meu mundo, porque nada podo pensar nin nomear sen telo antes experimentado. E é a través destas experiencias corpóreas que construímos as metáforas, os modelos, que nos serven para coñecer e comunicar as características do que conviñemos en chamar realidade, esquecendo que esas características teñen moito máis de nós mesmos do que pensamos. Sentimos nos nosos músculos o que é ir dereitos ó obxectivo, vemos cos nosos ollos se alguén vai recto, e esta experiencia cinestésica e visual subxectiva forma na nosa mente o concepto de liña recta, ó que nos aferramos como se fose algo obxectivamente descritivo do mundo, e a metáfora da rectitude invade a concepción de canto nos rodea (E. Lizcano, “Metáforas que nos piensan”, 2006). O mesmo sucede coa división da realidade en partículas elementais, derivada da nosa percepción fragmentada do mundo conformado por obxectos separados, non sendo esta máis que a nosa maneira de ver e sentir. E aritmeticamente contamos sobre dez porque eses son os dedos das nosas mans. En definitiva, creamos metáforas para pensar na realidade ás que lles atribuímos vida propia nun particular e obxectivo mundo das ideas, e logo chamámoslle ciencia, como bos herdeiros da “episteme” de Platón, esquecendo, como afirmaba Nietzsche, que esta é sempre humana, demasiado humana.

Esta e outras reflexións deberían ser o punto de partida ó iniciármonos na aprendizaxe do coñecemento científico, pois antes de utilizar calquera instrumento é importante saber en que consiste para facer un uso consciente del; e cando un alumno se prepara para aprender calquera disciplina científica deberíaselle advertir: “ímosche ensinar a manipular a realidade e a coñecerte mellor a ti mesmo, nisto consiste a grandeza da ciencia. Da verdade do mundo pouco che podemos revelar”; pero raramente sucede isto e moi a miúdo, como di Umberto Galimberti, “o que move á ciencia non é a vontade de saber, senón a vontade de dominar”. Será por iso que a institución académica se sitúa ben lonxe deste enfoque, adoutrinando nun cientifismo inxenuo, fonte de verdade absoluta e carente da humildade necesaria para manexar con bo criterio este importante coñecemento e poñelo ó servizo dun mundo mellor, coa plena conciencia do lugar que ocupamos nel.

Esta habitual maneira de ensinar ciencia está levando a un adestramento crecente ó servizo de intereses económicos e políticos que buscan inocular o desexo de inventar e descubrir por pura vaidade, fama e afán de lucro, actitude absolutamente perfecta para abastecer a voracidade dos mercados. E non se me ocorre outro motivo máis poderoso para que no bacharelato da nosa comunidade se institúa a excelencia unicamente na modalidade de ciencias e tecnoloxía e non na de humanidades, STEMbach (pasando xa por alto o absurdo e medieval desta división): será que só queremos tecnócratas para o sistema, pero non humanistas que o cuestionen? Parece que reflexionar, investigar e buscar solucións ós urxentes problemas políticos, sociais, ambientais e económicos ós que nos enfrontamos non acada a categoría de excelente; pero, curiosamente, si é requisito imprescindible para tal efecto saber manexar ferramentas tecnolóxicas, xa que o citado STEMbach (Bacharelato de excelencia en Ciencias e Tecnoloxía) aparece integrado como un “eixe de actuación” dun plan progresivo de dixitalización dos centros educativos (Estratexia Galega para a Educación Dixital 2020).

Nos tempos que corren, como di o filósofo da ciencia Nicholas Maxwell, a ciencia aumenta a potencia de coñecemento e tecnoloxía da humanidade, pero debido a unha “neurose racionalista” non aumenta a súa sabedoría. E a ciencia sen sabedoría supón, precisamente, a maior crise actual. Por iso insta de maneira urxente a liberar á ciencia e ós seus estudosos desta neurose que nos leva a parecer saber que o noso obxectivo é un mundo máis civilizado, mentres as nosas institucións están deseñadas para facer moi pouco por conseguilo.

Publicado no Progreso o 15-6-2019

O deber de respectar a lingua

Mar Carballo Cela

Que gran poder teñen as palabras! As palabras non son as cousas; pero, quen non se ergueu a carón dun verso librando algunha batalla nun momento de desconsolo? Ou, quen non rescatou algún nome da memoria buscando patria para sentirse preto dos seus? Porque os nomes son a patria á que sempre podemos volver. Unha pódese sentir allea, estranxeira, sen necesidade de deixar o territorio; e ese, precisamente, é o sentimento que ás veces se provoca a través da lingua, impedindo ou menosprezando o seu uso. A lingua utilízase como un forte distintivo de poder e prestixio, asignándolle a cada un o seu lugar, e así se nos fixo saber a moitos falantes ó longo da historia. Os galegos sabémolo ben.

Na súa Tese de Doutoramento, “A lingua no Parlamento de Galicia” (2015), o profesor de Lingua Galega Xosé Luís Vázquez Somoza analizou a situación do noso idioma nas últimas décadas, e as conclusións de cara ó futuro non son nada alentadoras; e neste mesmo xornal, o pasado 25 de maio, M. A. Fernán Vello anunciaba, de seguir así, a morte do galego en medio século. A pesar do marco legal que favorece o seu uso, o galego perde falantes, e isto vén motivado, fundamentalmente, polo feito de que está deixando de ser  utilizado na intimidade familiar e cotiá -onde se atopa a auténtica cadea de transmisión- coa tendencia a sobrevivir ocasionalmente no que se deu en chamar o “uso litúrxico”, ou sexa, en acontecementos e circunstancias especiais, como un discurso político ou unha clase nun centro educativo.

Pero isto non é todo, X. L. Vázquez Somoza, na súa análise sociolingüística,  advirte que o galego supervivente está mudando a un novo tipo urbano, un “galego culto desgaleguizado” (en palabras de Miruca Parga Valiña), contaxiado por certas formas fonéticas e sintácticas do castelán, que non sería raro que acabaran cristalizando como norma co paso do tempo, perdéndose así as orixinais propias do rural, verdadeiro nicho de conservación e transmisión da nosa lingua durante séculos (un exemplo sería a colocación errónea dos pronomes ou pronunciar a conxunción “e” como “i” ante consoante). Curiosamente, moitos falantes do que podemos considerar o galego auténtico están copiando estas expresións das clases altas urbanas, por estaren asociadas a un maior  prestixio, e asumíndoas como modelo. Pódenos parecer un pequeno matiz irrelevante, pero o significado que encerra ten un alcance nada desprezable: o poder segue marcando a diferenza, agora dentro do propio galego… Novas diglosias para novos tempos, ou o que tecnicamente se podería considerar unha endodiglosia, co cal seguimos asistindo á valoración do idioma en función da clase social e impedindo así a súa conservación e coidado.

Os dereitos teñen a súa simetría nos deberes e, se ben temos o dereito de usar a nosa lingua, tamén temos a obriga de coidala e respectala, porque facéndoo respectamos e valoramos a aqueles que nola legaron. Foi esta simetría a que levou a elaborar a “Carta Universal dos Deberes e Obrigas das Persoas” (Cidade de México, novembro de 2017), inspirada na correspondente suxestión que Saramago propuxo no seu discurso do Premio Nobel de Literatura no ano 1998. O artigo 11.1 desta Carta fai referencia á “obriga de respectar e esixir respecto á cultura e linguas propias e alleas, así como á memoria colectiva dos pobos e o seu patrimonio cultural material e inmaterial e de transmitir ese patrimonio común ás xeracións futuras”. Tamén recordou Saramago, nun fermoso texto de aceptación do devandito premio, as historias que lle contaba o seu avó, un home que non sabía ler nin escribir, pero que “era capaz de poñer o universo en movemento apenas con dúas palabras”. Que gran poder teñen as palabras!... A todos nos conmove  nalgún momento da vida repetir as expresións dos que nos quixeron e nos deixaron ese patrimonio que ninguén nos pode arrebatar: a súa voz na nosa memoria. Deámoslles o valor que merecen.  

Publicado no Progreso o 1-6-2019

Unha idea de Marx

Xosé Ramón Cando Vázquez

O pasado 5 deste mes cumpriría Karl Marx, de seguir vivo, 201 anos, sen ter acadado aínda o status de pensador básico e polo tanto clásico da nosa cultura ou, empregando o seu léxico, da estrutura ideolóxica actual. Non se pode falar de que exista descoñecemento da figura como podería ser o caso de Schopenhauer, Kierkegaard ou Wittgenstein, filósofos que non acadaron a publicidade da que gozou e goza Marx, non obstante dita publicidade ten mais que ver coa propaganda, tanto favorable pola banda dos seus discípulos como desfavorable pola banda dos seus detractores ideolóxicos que, en xeral, teñen transmitido interpretacións interesadas e daquela pouco fieis ao seu pensamento filosófico.

A ortodoxia marxista transmite a idea dun pensador-profeta, un home providencialmente inspirado que arrincou das tripas da historia as leis que a rexen e que, adiviñando o futuro, estableceu a folla de ruta que o ha converter en presente. Non hai mais que lembrar as bandeiras vermellas nas que os rostros de Marx, Engels e Lenin (santísima trinidade atea) guían ás masas cara o paraíso. De xeito semellante, inda que oposto, a ideoloxía mercantil-capitalista fixo de Marx a representación do mal absoluto e construíu un personaxe co que asustar aos nenos pero tamén co que disuadir ao mundo do traballo dunha posible redención atea, aquí na terra. Lémbrese o legado de Felipe González canto á desaparición do termo “marxista” da definición do PSOE, que sería imitado por outros partidos autoproclamados socialistas, incluído o Labour Party británico.

HOWARD ZINN escribiu en 1.999 unha obra dramática “Marx no Soho”, monólogo no que o propio Marx relata a súa vida aproveitando un permiso dunha hora que lle conceden no alén e no que comenta, tamén, diversos feitos ocorridos dende o seu pasamento. Comeza afirmando que non é marxista, facendo así referencia á ortodoxia antes mencionada e completa esta afirmación mencionando a súa pública oposición á pena de morte, circunstancia que parece distancialo das interpretacións nas que, historicamente, serve como xustificación de reiteradas masacres. O mesmo título conten un xogo verbal no que Soho nomea o barrio de Nova Iork no que transcorre a representación e ao mesmo tempo ao barrio de Londres no que morou coa súa familia na derradeira etapa da súa vida.

O Marx de Zinn fala apaixonadamente da revolución da Comuna de París á que cualifica como exemplo do que el entende por ditadura do proletariado na que, contra a imaxe autoritaria e mesmo tétrica que se ten estendido como consecuencia da mencionadas interpretacións (presuntamente) ortodoxas desa fase socialista da revolución, el relata a alegría que se viviu en París nesas datas, a solidariedade coa que se producía a cidadanía  e a humanidade do movemento revolucionario que se expresou, por exemplo, na supresión da guillotina. Menciona igualmente a crueldade coa que actuou o exército ao servizo da burguesía francesa, referindo as ducias de miles de fusilamentos  que tiveron lugar no cemiterio Pere Lachaise para escarmento dos revolucionarios e como ameaza ante posibles mobilizacións semellantes no futuro.

Zinn humaniza a Marx que dedica a maior parte do tempo a falar da súa familia, das estreiteces económicas, mesmo da miseria, na que se desenvolvía a vida do filósofo. Fala das súas fillas vivas pero tamén do prematuro falecemento de varios dos seus fillos. Pronúnciase en termos eloxiosos para a súa dona, retrata a un Bakunin excesivo e a Engels, a súa axuda, e o escaso sentido práctico  que mostra dende a abundancia da súa privilexiada posición económica. En todo este percorrido non deixa de facer referencia á actualidade da alienación e da súa crítica da economía, para rematar, de xeito pouco marxista, ignorando as leis do materialismo histórico para manifestarse a prol do establecemento de condicións de vida que permitan a supervivencia do conxunto da humanidade.

Esta obra, ao alcance de calquera a través de internet, ten o humor como adubo permanente (mesmo humor cervantino), circunstancia que a dota como recurso didáctico pero tamén como ferramenta de aproximación a Marx para as persoas as que lles da preguiza empezar coa lectura dos seus textos e que queren saír do “dobre vínculo” (Watzlawick dixit) ao que se facía referencia (Marx profeta redentor vs. Marx anxo exterminador) sen renunciar a este símbolo cultural e, no seu caso, sen desperdiciar as ferramentas de achegamento á realidade que este filósofo nos propón e ás que, probablemente, irán accedendo. Lémbrese, a este respecto, que non parece que teñamos producido moitos aveños útiles para algunhas tarefas que semellan urxentes na nosa vida como a análise da sociedade capitalista, dende que Marx nos deixou.

Publicado no Progreso o 18-5-2019