República democrática emocional

Gonzalo Pérez López

Parece evidente que só no marco dunha república cabe pensar, en sentido estrito, nunha democracia como tal, xa que calquera outra forma de organización do Estado -unha monarquía, por exemplo, baseada en privilexios- supón unha restrición inaceptable da vida democrática. Non é menos certo, tamén, que a constitución dun Estado como república non supón garantía algunha de concreción da democracia na vida diaria dos cidadáns.

Por iso, dende un punto de vista racional, non cabe centrar o debate na opción entre república ou monarquía, xa que a primeira é a única que ten en si mesma potencialidade democrática, aínda que non a faga efectiva. O realmente esencial é tratar de delimitar, nun exercicio dialóxico tan necesario como urxente, as condicións esixibles para que se poida considerar unha república como democrática. É dicir, esbozar o sentido pleno da democracia, aspiración esta que cruza transversalmente a historia dende a primeira vez que se empregou o termo para describir unha maneira de concibir a organización social e política, a convivencia dunha colectividade.

As insuficiencias das múltiples aportacións históricas que manteñen o tema de permanente actualidade veñen provocadas, ao meu entender, tanto polos a priori dos que se parte no debate como polas concrecións da natureza do termo, máis preocupadas a maioría das veces por axustalas aos a priori, intentando lexitimar inconfesables intereses particulares, que por precisar a súa esencia. A esta só se pode chegar simultaneando o deslinde do concepto libres de prexuízos coa nidia motivación de emprender o camiño que conduza á realización práctica dunha democracia global.

Por iso, centrar o debate sobre a democracia en se o ámbito do privado ten que estar separado do público ou se, como defende algún dos modelos da mesma, a autonomía do individuo, aínda a excluínte, xustifica calquera decisión á marxe do colectivo, parece case tan fóra de lugar como tratar de poñerlle apelidos, sempre limitadores, caso da chamada democracia liberal ou doutras, concomitantes coa anterior, como a democracia elitista. Estas parten exclusivamente dos intereses puramente individuais, que sempre deveñen en individualistas, deixando a presunta democracia reducida a unha posta en escena que permita frear todo o que poida poñer en cuestión ese fluír sen límites dos intereses privados, para perfilar o que poderíamos denominar unha «democracia de mercado», na que a intención última é mutilar toda posible participación cidadá, para deixala reducida a unha mera formalidade, cedendo aos «técnicos políticos» a toma de decisións que salvagarden os intereses oligárquicos. Isto supón a redución da esfera política á esfera económica para garantir o control social total desde esta última.

A pesar das interesantes contribucións ao tema que realizan os defensores dos modelos de democracia participativa e deliberativa, o intento de concretar os mesmos acaba desembocando en contradicións, ó seguir dándolle unha sibilina prioridade á liberdade e a autonomía individual sobre a colectiva, como se representaran dous niveis diferentes de calidade democrática polos que optar. Que o diálogo con outros seres humanos libres e autónomos permitirá acadar acordos aceptables para todos sen concretar a superación da eiva máis importante que impide a autonomía do individuo e imposibilita a convivencia, o déficit social e moral das sociedades clasistas, resulta tan incongruente que dificilmente se pode falar con propiedade, non só de democracia, senón de racionalidade. Porque a racionalidade esixe universalidade e non cabe entender a autonomía do individuo senón como a realización libre e autónoma de todos, pero esta pasa pola consecución previa xeneralizada de principios sociopolíticos e morais básicos, como igualdade real e xustiza, fóra dos cales falar de vida digna, autonomía e democracia é unha quimera.

Agora ben, o ser humano ten un compoñente non racional nada desprezable a ter en conta porque pode contribuír xenerosamente a potenciar esa a vía racional apuntada á que ten que aspirar o ser humano aínda que, con frecuencia, sexa especialmente remiso a seguila no espazo político.

Polo tanto, a utopía realizable esixe, ademais da que supón a organización da convivencia baixo os criterios de racionalidade socio- moral citados, outra revolución complementaria, a emocional e afectiva, que a propicie. Probablemente sexa esta revolución a única que pode producir o efecto devecido, evitando calquera tentación de barbarie destinada a cortar de raíz a tendencia á igualdade, á xustiza social e á participación colectiva directa na toma de decisións moralmente desexables para a humanidade, polas que necesariamente terá que pasar o exercicio práctico da democracia que sexa fiel a esencia que a constitúe.

As achegas das investigacións en neurociencia das últimas décadas poñen de manifesto a imperiosa necesidade de tomar en consideración a decisiva incidencia da empatía, nos seus aspectos cognitivos e afectivos, e de certas emocións, no pensamento e na práctica moral e política. Comprender, compartir e querer aliviar a situación de sufrimento dos outros é unha manifestación desa intelixencia emocional especificamente humana, pero que necesita activarse para desenvolver un pensamento e unha acción pro social, fundamental para superar ese estado de inxustiza crónica que padece boa parte da poboación mundial, incluso baixo sistemas que se autodenominan, con intencionada falta de obxectividade, democráticos.

Á luz de certos descubrimentos, Singer, neurocientífica especializada na relación entre as nosas bases emocionais e a conduta social, coa súa proposta alternativa da «economía protectora», onde a cooperación substitúa á competición do actual modelo dominante, parece abrir unha pequena porta ao optimismo, dado que a comprensión da potencialidade moral, social e política das proxeccións superiores da empatía, unida a un consenso en educación para potenciala, convertería en realidade a utopía actual dunha república universal e, como resultado do desenvolvemento da condición racional e emocional dos humanos, realmente democrática.

Publicado no Progreso o 11-10-2014